Η χίμαιρα της γεωμηχανικής

Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι στόχοι για την αποτροπή της εν εξελίξει κλιματικής καταστροφής δύσκολα θα επιτευχθούν. Ακόμη χειρότερα, η υποτίθεται «μεταβατική» περίοδος που διανύουμε σφραγίζεται από έναν αγώνα δρόμου για μεγάλες επενδύσεις στα ορυκτά καύσιμα, από το φυσικό αέριο μέχρι τον γαιάνθρακα. Δείχνει αδύνατο να επιτευχθεί ο στόχος για συγκράτηση της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη στον 1,5ο C, κάτι που σημαίνει ότι μέσα στις επόμενες δεκαετίες θα ενταθούν οι αρνητικές επιπτώσεις και οι φυσικές καταστροφές εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Ουσιαστικά, από το μέσο του αιώνα και μετά πυκνοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη θα καθίστανται πρακτικά αβίωτες, εξαιτίας είτε της αύξησης της στάθμης των θαλασσών, είτε ακραία υψηλών θερμοκρασιών.

Η αποτυχία της τρέχουσας στρατηγικής που στηρίζεται στη διαρκή μείωση μέχρι του μηδενικού βαθμού των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και άλλων αερίων του θερμοκηπίου, με παράλληλη προσπάθεια για περιορισμό των αερίων που ήδη είναι στην ατμόσφαιρα (με διάφορους τρόπους από την αναδάσωση μέχρι τις τεχνικές δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα), είναι πιθανό να φέρει στο προσκήνιο τις τεχνικές που περιγράφονται ως ηλιακή γεωμηχανική (solar geoengineering), δηλαδή τη χρήση αερολυμάτων (κυρίως θειικών αλάτων) στη στρατόσφαιρα προκειμένω να αυξηθεί η ανάκλαση του ηλιακού φωτός πίσω στο διάστημα και άρα να περιοριστεί η θέρμανση του πλανήτη.

Παρότι δεν είναι ακόμη στο επίκεντρο των μεγάλων επενδύσεων στην ενέργεια, που κυρίως στρέφονται στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τις τεχνολογίες αποθήκευσης ενέργειας και τις τεχνολογίες δέσμευσης CO2, εντούτοις υπάρχει σημαντικό ενδιαφέρον για την ηλιακή γεωμηχανική. Στα μάτια των υποστηρικτών της φαντάζει ως η μόνη λύση που μπορεί να επιφέρει μια σχετικά γρήγορη μείωση της μέσης θερμοκρασίας και να συγκρατήσει εξαιρετικά επικίνδυνα φαινόμενα όπως είναι το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική ή οι αλλαγές στη συχνότητα και ένταση των τροπικών κυκλώνων. Ωστόσο, πέραν των τεχνικών δυσκολιών, που αφορούν κυρίως τη μαζική παραγωγή του στόλου των αεροπλάνων που θα εξασφαλίσουν ότι τα αερολύματα θα βρίσκονται στη στρατόσφαιρα, η γεωμηχανική συνεπάγεται μεγάλους κινδύνους, τόσο από τη διατάραξη του κλίματος της γης (που δεν θα περιοριστεί στην απλή ψύχρανση) όσο και από τον κίνδυνο ενός «σοκ τερματισμού» όταν μετά από δεκαετίες σταματήσει το πρόγραμμα, σοκ ακόμη μεγαλύτερο εάν στο μεταξύ έχει αυξηθεί ο συνολικός όγκος αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα.

Αρνηση του πραγματικού προβλήματος

Για τον Αντρέας Μαλμ, αναπληρωτή καθηγητή ανθρώπινης οικολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λουντ και υποστηρικτή μιας μαχητικής δράσης ενάντια στα ορυκτά καύσιμα, το πρόβλημα με την ηλιακή γεωμηχανική είναι ότι λειτουργεί εντός της αναμέτρησης με την κλιματική καταστροφή ως ένας ιδιότυπος μηχανισμός άρνησης και απώθησης – με ψυχαναλυτικούς όρους – του πραγματικού προβλήματος και κινδύνου που είναι ακριβώς ο τρόπος που το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο παρατείνει την εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Διατύπωσε δε τις σκέψεις του σε ένα εκτενές άρθρο, σε συνεχόμενα τεύχη του περιοδικού Historical Materialism, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «The Future is the Termination Shock. On the Antinomies and Psychopathologies of Geoengineering» (Το μέλλον είναι το σοκ του τερματισμού. Για τις αντινομίες και τις ψυχοπαθολογίες της γεωμηχανικής).

Για μια ορθολογική σκέψη και πράξη

Ο Μαλμ δεν υποτιμά το γεγονός ότι οι υποστηρικτές της ηλιακής γεωμηχανικής είναι κατά βάση ορθολογιστές και αισιόδοξοι, όμως υπογραμμίζει ότι η ορθολογικότητά τους είναι εργαλειακή και αφορά απλώς την επίτευξη ενός στόχου, παραβλέποντας το ευρύτερο πλαίσιο που σφραγίζεται από το γεγονός ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες στην εποχή της κλιματικής κρίσης είναι πολύ πιο βαθιά ανορθολογικές από την εποχή της «κλασικής» σύγκρουσης ανάμεσα σε κεφάλαιο και εργασία. Για τον Μαλμ αυτό έχει να κάνει και με την ιστορική ήττα των εργατικών τάξεων που με τις αντιστάσεις τους επέβαλαν πλευρές ενός ορθολογικού αναστοχασμού που σήμερα υποκαθίσταται από την απλή διαχείριση του υπάρχοντος. Μόνο η εμφάνιση μεγάλων κινημάτων, ικανών να αμφισβητήσουν τον συσχετισμό δύναμης, θα μπορούσε να οδηγήσει στην ανάδυση μιας συλλογικής ορθολογικής σκέψης και πράξης.

Η ανάλυση του Μαλμ αναδεικνύει το βασικό πρόβλημα με την επένδυση στη γεωμηχανική: επειδή είναι μια «εργαλειακή» πρόταση, εντός μιας άρνησης και απώθησης του πραγματικού προβλήματος, ενέχει τον κίνδυνο να μη δοθεί η έμφαση στη βασική πρόκληση που είναι ακριβώς η απαλλαγή από τα ορυκτά καύσιμα και τις καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις που οδήγησαν στην κυριαρχία τους, οριακά μια εξαιρετικά επικίνδυνη φαντασίωση ότι μπορούμε να συνεχίσουμε να κάνουμε ό,τι κάνουμε, δηλαδή να έχουμε ένα παραγωγικό και ενεργειακό μοντέλο που οδήγησε στην κλιματική κρίση και ταυτόχρονα να αποφεύγουμε τις επιπτώσεις της. Υπενθυμίζει παράλληλα το μέγεθος της διεθνούς συνεργασίας που ένα σχέδιο ηλιακής μηχανικής θα απαιτούσε αλλά και τον κίνδυνο η διαχείρισή του, δηλαδή οι αποφάσεις για την έκταση και την ένταση της προσπάθειας, να αποτελέσει αντικείμενο γεωπολιτικής σύγκρουσης μια που πέρα από τα οφέλη θα υπάρχει και μια άνιση κατανομή των προβλημάτων που θα προκαλέσει.

Επιμονή στον στόχο της απεξάρτησης

Για τον Μαλμ ο κίνδυνος είναι ακριβώς επειδή δεν θα γίνονται τα βήματα για την αντιμετώπιση του προβλήματος, δηλαδή την πλήρη απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, η καταφυγή στη γεωμηχανική θα παρατείνεται στο διηνεκές, μαζί και τα προβλήματα που αυτή συνεπάγεται και όταν εφαρμόζεται και όταν διακόπτεται. Κάτι που επιβάλλει να παραμείνει ως βασικός στόχος μαχητικής διεκδίκησης η πλήρης απεξάρτηση από τη χρήση ορυκτών καυσίμων.