Η απόσταση από την ελευθερία

Η μετάβαση των χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού» προς τον συνδυασμό ανάμεσα στη φιλελεύθερη δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς αντιμετωπίζεται πλέον όχι απλώς ως συντελεσμένο γεγονός αλλά και ως μη αντιστρέψιμη διόρθωση μιας ιστορικής «παρέκκλισης» που δυστυχώς διήρκεσε περισσότερο από όσο έπρεπε. Πλέον, αυτό που κάποτε αποτέλεσε την επίσημη ιδεολογία κρατών αλλά και το όραμα αγωνιστών αντιμετωπίζεται ως ένα «ιστορικό λάθος», ως μια παρατεταμένη απώλεια της επαφής με την ίδια τη λογική της ιστορίας και τη βαθύτερη σκοπιμότητά της. Και όσες και όσοι επιμένουν να έχουν μια διαφορετική προσέγγιση δεν αντιμετωπίζονται πλέον καν ως «νοσταλγοί», αλλά περισσότερο ως «απολογητές» μιας επικίνδυνης συνθήκης. Βοηθάει σε αυτό η εν μέρει τουλάχιστον επιστροφή μιας ψυχροπολεμικής ρητορικής.

Ομως, μικρή προσπάθεια γίνεται για την πραγματική αποτίμηση αυτής της μετάβασης, το πόσο τραυματική ήταν, όχι μόνο ως διάψευση της προηγούμενης επίσημης ιδεολογίας, αλλά και ως επιδείνωση των συνθηκών ζωής. Για να το πω διαφορετικά: η παραδοχή ότι υπήρξαν σοβαρά προβλήματα στη δεκαετία του 1990 και μετά, ως προς την αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού αυτών των χωρών, την υπονόμευση των μορφών κοινωνικής προστασίας, τη σχεδόν υποχρεωτική μετανάστευση και την αναμέτρηση με τον ρατσισμό και τις συνθήκες υπερεκμετάλλευσης (κάτι που αφορά σε μεγάλο βαθμό και τη χώρα μας, όπου οι μετανάστες από τέτοιες χώρες αντιμετωπίστηκαν ως κατεξοχήν φτηνό και επισφαλές εργατικό δυναμικό), γίνεται μεν παραδεκτή – δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού είναι πολλαπλά καταγεγραμμένη -, όμως την ίδια στιγμή αντιμετωπίζεται απλώς και μόνο ως μια επιπλέον παρενέργεια μιας «θεραπείας σοκ» που ήταν ουσιωδώς αναγκαία. Βεβαίως, ο προσεκτικός παρατηρητής ακόμη και σήμερα βλέπει τις ανοιχτές πληγές που άφησε αυτή η διαδικασία σε αυτές τις χώρες.

Ενα παιδί των 80s στην Αλβανία

Σε αυτή την ιστορία θέλει να ξαναγυρίσει η Λέα Ούπι. Γεννημένη στην Αλβανία και σήμερα καθηγήτρια πολιτικής θεωρίας στη London School of Economics, η Ούπι ανήκει στη γενιά που έζησε τραυματικά τόσο την κατάρρευση της αλβανικής εκδοχής «σοσιαλισμού» όσο και τη μετέπειτα κάθοδο της αρχικής εκδοχής της «μετάβασης» στη βία των γεγονότων του 1997. Εχει επίσης το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό να είναι σήμερα μια φιλόσοφος με σημαντικό έργο αλλά και αναφορά στον μαρξισμό, στοιχείο ενδιαφέρον εάν σκεφτούμε ότι μια εκδοχή «μαρξιστικής κατήχησης» ήταν η επίσημη ιδεολογία και του αλβανικής εκδοχής σοσιαλισμού. Αυτά καθιστούν το βιβλίο της Ούπι «Ελεύθερη. Μεγαλώνοντας στο Τέλος της Ιστορίας», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση του Αντώνη Καλοκύρη, ιδιαίτερα σημαντικό. Γραμμένο στο σταυροδρόμι ανάμεσα στη λογοτεχνία και την ιστορία και ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό, το βιβλίο καταγράφει το πώς βίωσε αυτή την εμπειρία ένα παιδί που μεγάλωνε στη δεκαετία του 1980 στην Αλβανία.

Υιοθετώντας ακριβώς την εξέλιξη της ματιάς της όπως ζει τα ίδια τα γεγονότα, η Ούπι επιτρέπει κατ’ αρχάς να έχουμε μια εικόνα του βιώματος εκείνων των καθεστώτων. Σε πείσμα μιας εικόνας όπου είναι όλα «σκοτεινά», η Ούπι κατορθώνει να δείξει πώς αυτός ο κόσμος των μεγάλων ουρών, των ελλείψεων, της διαρκούς παρακολούθησης ήταν ταυτόχρονα και ένας κόσμος με σχετική ισότητα, μια αίσθηση ασφάλειας, αλληλεγγύης και ως έναν βαθμό κοινού σκοπού. Η κατάρρευση αυτού του καθεστώτος το 1990, η βίαιη αποκάλυψη του βαθμού καταπίεσης – που σε μεγάλο βαθμό ήταν κοινό μυστικό -, το γκρέμισμα των αγαλμάτων, πραγματικό και συμβολικό, μπορεί να έδωσαν ένα αίσθημα ελευθερίας, αυτή άλλωστε έγινε και η κυρίαρχη λέξη, όμως άνοιξαν τον δρόμο και για νέα προβλήματα.

Διάψευση της «απελευθέρωσης»

Η Ούπι είναι σαφής ως προς τα προβλήματα που είχε η προηγούμενη συνθήκη. Ομως, ταυτόχρονα αναδεικνύει συστηματικά και την κατάσταση που διαμορφώθηκε: το κλείσιμο πολλών επιχειρήσεων, τη μαζική μετανάστευση σε χώρες όπως η Ιταλία, που στέρησε μια χώρα από πολύ μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού της, την εμφάνιση νέων μορφών εγκληματικότητας, την όξυνση νέων ανισοτήτων και βέβαια την ίδια την κατάρρευση ενός μοντέλου υποτίθεται οικονομίας της αγοράς που οδήγησε στις διαβόητες πυραμίδες, την τεράστια κοινωνική κρίση και μια χώρα που βρέθηκε να αντιμετωπίζει συνθήκη εμφύλιου πολέμου, διαμορφώνοντας εκ νέου πίεση για μαζική φυγή ανθρώπων για μετανάστευση. Ολα αυτά η Ούπι τα καταγράφει με μια γραφή διεισδυτική που αξιοποιεί ακριβώς το δικό της βίωμα και την εμπειρία της ίδιας της οικογένειας για να μπορέσει να περιγράψει όλη αυτή την πραγματική διάψευση όσων θεώρησαν την όλη διαδικασία ως «απελευθέρωση», χωρίς ταυτόχρονα καμία εύκολη εξιδανίκευση της προηγούμενης κατάστασης.

Νέες συνθήκες εκμετάλλευσης

Με αυτόν τον τρόπο, η Ούπι συμβάλλει ακριβώς στον κριτικό αναστοχασμό και της «μετάβασης». Δείχνει ότι αυτό που ακολούθησε την «κατάρρευση» σε κανένα βαθμό δεν ήταν η «χειραφέτηση» για την οποία μιλούσε η θριαμβευτική ρητορική της περιόδου αμέσως μετά την «Πτώση του Τείχους». Πολύ περισσότερο ήταν η μετάβαση αυτών των χωρών σε νέες συνθήκες καταπίεσης και εκμετάλλευσης, σε νέες αντιθέσεις και νέα προβλήματα, που με τη σειρά τους υπογραμμίζουν ότι η ιστορία όχι μόνο δεν τελειώνει, αλλά ούτε έχει κάποια τελεολογία προς την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Ενίοτε δείχνει να κινείται στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση.