Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΚΕ’)

Όπως είχαμε αναφέρει και στο τελευταίο άρθρο μας, οι Βάκχες (Βάκχαι) παρουσιάστηκαν στην Αθήνα το 405 π.Χ. –μετά το θάνατο του Ευριπίδη στη Μακεδονία– από τον ομώνυμο γιο ή ανιψιό του. Τμήμα της τελευταίας τριλογίας του μεγάλου ποιητή (Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και Αλκμέων ο διά Κορίνθου τα άλλα δύο έργα της), το δράμα αυτό συμβολίζει τη διαπάλη μεταξύ του πρωτόγονου αισθήματος και της ορθολογιστικής σκέψης, την τραγική αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο του άλογου στοιχείου και τους νόμους της λογικής.

Με θεματικό πυρήνα το μύθο του βασιλιά της Θήβας Πενθέως –εγγονού του ιδρυτή της πόλης, του Κάδμου–, ο Ευριπίδης αναδεικνύει το ζήτημα της αντίστασης του λογικού στη διονυσιακή μέθη – κατ’ ουσίαν, το ζήτημα της αντίστασης στα παραδεδομένα. Ο Πενθεύς συγκρούεται με τον Διόνυσο, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα τον τελικό θρίαμβο του θεού και το φρικτό θάνατο του Πενθέως, το διαμελισμό του από βάκχες, γυναίκες που κατέχονται από βακχική μανία. Επικεφαλής, μάλιστα, των μαινάδων –των μαινόμενων αυτών γυναικών– που τον σπαράσσουν είναι η ίδια η μητέρα του, η Αγαύη, και δύο από τις αδελφές της.

Καρπός της αναμέτρησης του Ευριπίδη με το διονυσιακό φαινόμενο και τη διονυσιακή λατρεία, οι Βάκχες φανερώνουν στην πραγματικότητα τον τρόπο με τον οποίον προσεγγίζει στο τέλος του βίου του ο ποιητής τις άλογες δυνάμεις της ψυχής. Ο πρωταγωνιστής του δράματος, ο Πενθεύς, δεν είναι παρά ο άνθρωπος που, κάνοντας σημαία του το χειροπιαστό και το άμεσα νοητό, αγωνίζεται μέχρι τελικής πτώσεως εναντίον της παράκρουσης και της παραφροσύνης.

Στον πρόλογο του έργου ο ίδιος ο Διόνυσος –γιος του Δία και της Σεμέλης, μιας από τις τέσσερις κόρες του Κάδμου– γνωστοποιεί στους θεατές ότι έχει έλθει στη γενέθλια πόλη του με ανθρώπινη μορφή, με όψη θνητού. Στην όλη πορεία του από τη Λυδία, απ’ όπου είχε ξεκινήσει, οι πάντες είχαν αναγνωρίσει τη θεϊκή φύση του, αλλά οι Θηβαίοι –και μεταξύ αυτών οι αδελφές της μητέρας του– την αμφισβήτησαν. Αποφασισμένος να εγκαθιδρύσει στη Θήβα τη λατρεία του, ο Διόνυσος πήρε εκδίκηση γι’ αυτήν την ύβρη. Όλες οι γυναίκες της πόλης, μαζί τους και οι τρεις κόρες του Κάδμου, κατελήφθησαν από μανία, άφησαν αλλοπαρμένες τα σπίτια τους και πήγαν στον Κιθαιρώνα, όπου ως βάκχες τιμούν το θεό και συμμετέχουν στην οργιαστική λατρεία του.

Οι μόνοι που ασπάζονται τη νέα θρησκεία είναι οι γέροντες Κάδμος και Τειρεσίας, που έρχονται σε οξεία αντιπαράθεση με τον Πενθέα, καθώς προσπαθούν ματαίως να τον πείσουν να προσκυνήσει το νεόκοπο θεό. Ο χορός, τον οποίο συγκροτούν θιασώτριες του Διονύσου από τη Λυδία, επικρίνει την ασεβή στάση του Πενθέως και υμνεί το θεό.

Ο Πενθεύς αντιδρά έντονα, συλλαμβάνοντας και φυλακίζοντας, πέρα από τις μαινάδες, τον μεταμορφωμένο σε άνθρωπο Διόνυσο. Όμως, ο θεός και οι βάκχες, οι φυλακισμένες και αλυσοδεμένες, απελευθερώνονται με τρόπο που υπερβαίνει τα ανθρώπινα μέτρα.

Ένας αγγελιαφόρος πληροφορεί το βασιλιά της Θήβας για τις θαυματουργές πράξεις των βακχών στον Κιθαιρώνα. Κορυφαίες στους θιάσους των γυναικείων χορών που βρίσκονται εκεί είναι η μητέρα του, η Αγαύη, και δύο από τις αδελφές της, η Αυτονόη και η Ινώ. Όλες οι μαινάδες, νέες, γριές και ανύπαντρα κορίτσια, είχαν βυθιστεί στον ύπνο. Όταν ξύπνησαν, άλλες θήλασαν τα νεογέννητα των ζώων του δάσους και άλλες έβγαλαν –με το θύρσο τους ή με τα ακροδάχτυλά τους– από το έδαφος δροσερό νερό, κρασί και γάλα.

Όμως, οι ίδιες γυναίκες, όταν οι βοσκοί που τις παραφύλαγαν διατάραξαν την έκστασή τους και τις απείλησαν, αντέδρασαν με μανία, σαν άγρια θηρία: ξέσχισαν τα ζώα των κοπαδιών, ρήμαξαν τους οικισμούς του κάμπου και ξέπλυναν το αίμα στις κρήνες που είχε ανοίξει για χάρη τους ο θεός.

Κατόπιν αυτού ο Πενθεύς ετοιμάζεται να χτυπήσει με στρατό τις βάκχες, αλλά ο Διόνυσος τον συμβουλεύει να μη σηκώσει όπλα εναντίον του θεού και τον προτρέπει να τον ακολουθήσει στον Κιθαιρώνα. Ο θηβαίος βασιλιάς, παρασυρμένος και γεμάτος περιέργεια να δει όσα δεν πρέπει, μεταμφιέζεται σε μαινάδα και οδηγείται από τον Διόνυσο στο βουνό. Εκεί, στο δάσος, ο θεός τον τοποθετεί στην κορυφή ενός ελάτου και τον αφήνει βορά στις μαινάδες. Οι βάκχες, οιστρηλατημένες από τον Διόνυσο, εντοπίζουν τον Πενθέα, ξεριζώνουν το δέντρο και πέφτουν πάνω του με λύσσα για να τον ξεσχίσουν, ενώ η ίδια η μάνα του πρωτοστατεί στο διαμελισμό του.

Σε μια συγκλονιστική σκηνή που ακολουθεί, η Αγαύη, με καρφωμένο πάνω στο θύρσο της το κεφάλι του τεμαχισμένου γιου της, θριαμβολογεί για τη λεία της. Με αξιοθαύμαστη μαστοριά ο Ευριπίδης περιγράφει το πώς ο Κάδμος τη βοηθά να συνειδητοποιήσει την αμείλικτη πραγματικότητα.

Στο τελικό μέρος του έργου –δε σώθηκε ακέραιο– εμφανίζεται και πάλι ο Διόνυσος, ο οποίος ως από μηχανής θεός εξορίζει την Αγαύη και τις αδελφές της, ενώ αναγγέλλει στον Κάδμο πως, ύστερα από πολλά πάθη και βάσανα, θα ζήσει μαζί με τη γυναίκα του, την Αρμονία, στη χώρα των Μακάρων.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Αλέξης Μινωτής (Κάδμος) και η Κατίνα Παξινού (Αγαύη) στις «Βάκχες» του Ευριπίδη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούνιο του 1962 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Α’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Β’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Γ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Δ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ε’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΣΤ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ζ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Η’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Θ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ι’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΑ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΒ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΓ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΔ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΕ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΣΤ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΖ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΗ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΘ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Κ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΚΑ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΚΒ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΚΓ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΚΔ’)