Ιάννης Ξενάκης: Ο αρχιτέκτονας του ήχου

Τον Απρίλιο του 2016 είχε πραγματοποιηθεί στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών ημερίδα με θέμα «Ιάννης Ξενάκης: Μουσική & Αρχιτεκτονική». Την ημερίδα είχαν συνδιοργανώσει το Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ και η Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ με την ευκαιρία αφενός της συμπλήρωσης 25 ετών από την ίδρυση του Τμήματος Μουσικών Σπουδών και αφετέρου των εκδηλώσεων για τα 50 χρόνια από το θάνατο του διάσημου ελβετού αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ (Le Corbusier, 1887-1965).

Στην ημερίδα είχαν συμμετάσχει διακεκριμένοι μουσικολόγοι και αρχιτέκτονες που έχουν ασχοληθεί με το έργο του Ιάννη Ξενάκη και την πολύπλευρη σχέση μουσικής και αρχιτεκτονικής, με κύριο άξονα το έργο του. Οι θεματικές της ημερίδας είχαν περιστραφεί γύρω από τα μαθηματικά μοντέλα της αρχιτεκτονικής και της μουσικής, τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής σε σχέση με τη μουσική, τη γλώσσα της μουσικής σε σχέση με την αρχιτεκτονική, ζητήματα χρονικότητας και χωρικότητας, τη μελέτη των μουσικών έργων του Ξενάκη μέσα από τα μονοπάτια της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού κτιρίων από τον ίδιο μέσα από τη γλώσσα της μουσικής.

Από το πρόγραμμα της εν λόγω ημερίδας επιλέξαμε ορισμένα ενδιαφέροντα κείμενα, που σκιαγραφούν την πραγματικά ξεχωριστή σχέση τού παγκοσμίως αναγνωρισμένου Ξενάκη (γεννήθηκε στη Βραΐλα της Ρουμανίας στις 29 Μαΐου 1922 και απεβίωσε στο Παρίσι στις 4 Φεβρουαρίου 2001) με την αρχιτεκτονική και τη μουσική.

Η σχέση του Le Corbusier με τον Ξενάκη υπήρξε σχέση μαθητείας, που εξελίχθηκε δυναμικά σε μια στενή συνεργασία με απρόσμενα δημιουργικά αποτελέσματα. Θα επιχειρήσω να φωτίσω μερικές πτυχές αυτής της σχέσης, με κύριο άξονα την αρχιτεκτονική. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο προς αυτή την κατεύθυνση είναι ότι ο Ξενάκης συμμετείχε στο σχεδιασμό ως μηχανικός, αναλαμβάνοντας να δώσει μορφή και δομή στις άτυπες νεωτερικές αναζητήσεις του Le Corbusier των μεταπολεμικών χρόνων. Η επίλυση των σύνθετων προβλημάτων που κατάφερε η συνεργασία αυτή μορφοποίησε ιδεατές σχέσεις που κανένας από τους δύο δεν θα είχε συλλάβει ούτε και ολοκληρώσει μόνος. Το μοναστήρι της Tourette, η Chandigarh, το στάδιο της Βαγδάτης και το περίπτερο της Philips θα φωτίσουν τη σχέση τους, που έφτασε στο λογικό όριο όταν η μουσική της αρχιτεκτονικής μπόρεσε να γίνει αρχιτεκτονική της μουσικής.

Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής (συνταξιοδοτηθείς στις 31/8/2022) Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Ο Le Corbusier

Ο Ιάννης Ξενάκης και ο Le Corbusier

Πώς αντιλαμβανόταν ο Ιάννης Ξενάκης το ότι η μουσική του σκέψη και τα έργα του ήταν βαθιά επηρεασμένα από τις σπουδές, τις γνώσεις και την πείρα του ως αρχιτέκτονα; – και το αντίστροφο: σε αυτό το ερώτημα θέλω να απαντήσω με τη σημερινή μου παρουσίαση. Από τα νεανικά του σχόλια στα προσωπικά του ημερολόγια μέχρι τις κατά καιρούς δημοσιεύσεις του και μέχρι το έργο Μουσική και Aρχιτεκτονική, που δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του, θα δούμε πώς η μουσική και η αρχιτεκτονική συνδέονται άρρηκτα, σχεδόν αξεχώριστα, για τον «καθολικό» Ξενάκη.

Σάρον Κάνα (Sharon Kanach), αμερικανίδα μουσικός, αντιπρόεδρος (νυν πρόεδρος) του Κέντρου Ιάννη Ξενάκη (Centre Iannis Xenakis, CIX), Πανεπιστήμιο της Ρουέν

Πηγή: Mâkhi Xenakis

Το έργο του Ξενάκη είναι πολύμορφο και μπορεί κανείς να το εξετάσει υπό πολλά πρίσματα: του συνθέτη, του θεωρητικού ή του αρχιτέκτονα, του εισηγητή των πιθανοτήτων στη μουσική, του δημιουργού των μεγάλων δονήσεων, του χρήστη των κυψελοειδών αυτομάτων, του πολύμεσου καλλιτέχνη των πολυτόπων. Θα εξετάσουμε εδώ μερικά χαρακτηριστικά του μουσικού του έργου που επιτρέπουν να ορίσουμε τον Ξενάκη ως αρχιτέκτονα του ήχου: την ιδέα μιας ηχοπλαστικής μορφολογίας, την παράθεση μουσικών μπλόκων, τη χωρική ποιότητα της μουσικής του.

Μάκης Σολωμός, καθηγητής Μουσικολογίας, Université Paris 8

Πηγή: M&A, p. 93

Ο Ιάννης Ξενάκης, με την τριπλή ιδιότητα του συνθέτη, του αρχιτέκτονα και του μαθηματικού, εισήγαγε, ήδη από το έργο Μεταστάσεις (1953-54), την αρχιτεκτονική σκέψη και σχεδίαση στη συνθετική πράξη. Την ίδια περίοδο (1953-56) επεξεργαζόταν τα σχέδια της μονής La Tourette στο γραφείο του Le Corbusier. Το 1955 άρχισε να συνθέτει το έργο Πιθοπρακτά, που ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1956, ενώ η μονή είχε μόλις εισέλθει στο στάδιο της οικοδόμησης. Στις προκαταρκτικές σημειώσεις του Ξενάκη για το έργο, τον Ιανουάριο του 1956, εμφανίζεται για πρώτη φορά ο όρος ηχοπλαστική (plastique sonore). […] Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και τα μαθηματικά αποτελούν τα μέσα για την εφαρμογή και υλοποίηση της νέας ιδέας περί ηχοπλαστικής, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τον Ξενάκη. Ειδικότερα, τα μαθηματικά προμηθεύουν τις διαφορικές διάρκειες των ηχητικών γεγονότων και τα τονικά ύψη, που συνιστούν τα δομικά υλικά της σύνθεσης, και χρησιμοποιούνται στη χωροταξία των ηχοδομών και την παράθεση των μερών του έργου. Έτσι, η αρχιτεκτονική και τα μαθηματικά γίνονται το μέσο για τη διαμόρφωση του ήχου, την ηχοπλασία, που είναι και το τελικό προϊόν της ενόρασης, της βούλησης και της ιδιαίτερης τεχνικής του συνθέτη.

Αντώνιος Αντωνόπουλος, συνθέτης, διδάκτωρ Αναλυτικής και Συστηματικής Μουσικολογίας

Πηγή: A. Antonopoulos, De la modélisation matricielle dans Pithoprakta de Iannis Xenakis (Sorbonne – Paris IV, 2008)