Πόσο γνωρίζουμε τον Ταγίπ Ερντογάν;

Τώρα που θα έχουμε να κάνουμε με έναν πανίσχυρο και εθνικιστικά εμπλαισιωμένο Ταγίπ Ερντογάν (πιθανότατα) για άλλα πέντε χρόνια οφείλουμε να τον γνωρίσουμε λίγο καλύτερα. Το πρόσωπο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν πίσω από το προσωπείο. Προσπάθησα τελευταία να προσεγγίσω κάπως βαθύτερα την ψυχοσύσταση, τον χαρακτήρα Ερντογάν που ορίζει εν πολλοίς και τον πολιτικό Ερντογάν (με αφετηρία και μια συνάντηση μαζί του σε πλαίσιο διπλωματικής διαδικασίας στο κάπως μακρινό 2003). Εκκινώντας από τη διαπίστωση του Χ. Κίσινγκερ στο πρόσφατο βιβλίο του «Ηγεσία» (Leadership), όπου τονίζει ότι «ο συνδυασμός χαρακτήρα και περιστάσεων διαμορφώνει τον ιστορικό ηγέτη».

Μια πρώτη αυτονόητη διαπίστωση είναι βεβαίως ότι ο Ερντογάν είναι μια αυταρχική, αντιδημοκρατική προσωπικότητα κατά την έννοια που την έχει ορίσει ο Th. Adorno. Μια άλλη λέγει ότι ο Ερντογάν λειτουργεί με το πρότυπο του ηγέτη – πατέρα της χώρας/έθνους «ως ένας νεωτερικός εθνολαϊκιστής» όπως περίπου και ο Κεμάλ Ατατούρκ (H.L. Smith, «Erdogan Rising», London, 2019). Πέραν αυτών των εννοιολογήσεων όμως η βαθύτερη «εσωτερική έρευνα» λέγει ότι ο Ερντογάν φέρει έντονα στοιχεία υποβάθρου που ανταποκρίνονται περισσότερο στο πρότυπο του γκρινιάρικου, ολίγον κακομαθημένου, πλην ανοιχτόκαρδου λαϊκού μικρού παιδιού που τραγουδάει λαϊκά άσματα, παίζει ποδόσφαιρο και μοιράζει χαρτζιλίκι στα παιδιά του δρόμου. Και όπως κάθε μικρό παιδί, είναι δομικά εγωκεντρικός, θέλει αυτός να είναι στο κέντρο του ενδιαφέροντος και της προσοχής, να αναγνωρίζει ο συνομιλητής του ότι αυτός είναι ο μεγάλος και μοναδικός ηγέτης «ως αντι-Ατατούρκ μεγαλύτερος Ατατούρκ» (S. Cagaptay, «The New Sultan…», London, 2017).

Και να εμφανίζεται ότι του κάνει τα χατίρια έστω και εικονικά. Θέλει αποκλειστικές αλλά όχι τόσο έλλογες όσο συναισθηματικές οιονεί ερωτικές πολιτικές σχέσεις. Νομίζει ότι μπορεί να σώσει τον κόσμο. Διακατέχεται από μεσσιανικό, θρησκευτικό πνεύμα. Αλλά όπως ένα μικρό ανώριμο παιδί, συχνά δεν ακούει ενώ έχει βαθιές φοβίες, ανασφάλειες, επιθετικότητα. Εχει επίσης παιδικό γινάτι, είναι εριστικός και θυμικά απρόβλεπτος. Θυμώνει και «τα παίρνει εύκολα στο κρανίο». Νομίζει ότι περιστοιχίζεται από εχθρούς (D. Bechev, «Turkey under Erdogan», London, 2022). Αλλά μπορεί να δημιουργεί και ισχυρές φιλίες. Χρειάζεται όμως κανάκεμα σαν μικρό παιδί. Μεταλλάσσεται με όλα αυτά τα χαρακτηριστικά σε «ισχυρό επικοινωνιακό πολιτικό ον» και σε χαρισματικό ηγέτη. Τον μόνο αυταρχικό πολιτικό ηγέτη στον πλανήτη που κερδίζει σε λίγο – πολύ ελεύθερες, αν και όχι πλήρως δίκαιες εκλογές με ισχυρή πλειοψηφία.

Οι επιδόσεις όμως αυτές ενισχύουν παρά εξασθενούν τον αυταρχικό εγωκεντρισμό του. Και έχοντας ένα αυτοκρατορικό παρελθόν πίσω του φαντασιώνεται να γίνει οιονεί αυτοκράτορας, σουλτάνος και προφήτης μαζί με την Τουρκία μεγάλη δύναμη (Αιώνας της Τουρκίας)! Με πρότυπο τον τελευταίο απόλυτο σουλτάνο Αμπντουλχαμίτ (1876-1908) στις νεοοθωμανικές φιλοδοξίες του (S. Cagaptay, «Erdogan’s Empire», London, 2020). Στο σημείο αυτό όπως και στη διάσταση του αντιδυτικισμού συμπλέει με τον πρόεδρο Πούτιν. Αλλά ο Πούτιν ως προϊόν των μυστικών υπηρεσιών έχει άλλη ψυχοσύσταση (του ψυχρού νταή – «δεν υπάρχει ίχνος ανθρωπιάς στα μάτια του», είχε πει η Μ. Θάτσερ) απ’ αυτή του Ερντογάν που έχει εντελώς διαφορετική, φτωχή προέλευση.

Η ελληνική πολιτική τάξη μάλλον δεν έχει «πιάσει» επαρκώς την ισχυρή, άτσαλη αλλά και ευάλωτη εγωκεντρικότητα του προέδρου Ερντογάν. Εάν το είχε κάνει με έναν διαφορετικό χειρισμό, ένα έντεχνο «μανιπουλάρισμα – κανάκεμά» του, θα είχαν πιθανότατα αποφευχθεί ορισμένα λάθη και ίσως η όξυνση κάποιων εντάσεων. Χωρίς βέβαια να ακυρώνονταν και οι δομικές αιτίες της τουρκικής πολιτικής συμπεριφοράς…

Ο καθηγητής Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ, μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του ΕΛΙΑΜΕΠ και Research Associate LSE. Από τις εκδόσεις Παπαζήση κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του «Ελλάδα: Ορίζοντας 2030. Οι Προκλήσεις Τουρκίας και Ευρώπης»