Στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος: Μεγάλος στρατιωτικός ηγέτης και περιπετειώδης πολιτικός αρχηγός

Στις 27 Φεβρουαρίου 1952 έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 74 ετών, ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος, παππούς του άρτι αποθανόντος φερώνυμου πολιτικού και υπουργού των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ. Στο φύλλο της που κυκλοφόρησε την επαύριον του θανάτου του, την ημέρα τής δημοσία δαπάνη τελεσθείσης κηδείας του, η εφημερίδα «Το Βήμα» προέβη στον καθιερωμένο αποχαιρετισμό του νεκρού.

Το κείμενο αυτό, το οποίο παρατίθεται αυτούσιο κατωτέρω, συνοψίζει με εξαιρετικό κατά την άποψή μου τρόπο τον ταραχώδη βίο και την πολυκύμαντη διαδρομή του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου, ενός ανθρώπου με ισχυρότατη ομολογουμένως προσωπικότητα.

Ο στρατηγός Πάγκαλος υπήρξεν ένας μεγάλος στρατιωτικός αρχηγός. Ως Επιτελάρχης της Στρατιάς Μικράς Ασίας υπό τον Αρχιστράτηγον Παρασκευόπουλον, εκράτησεν εις τους ισχυρούς του ώμους ολόκληρον σχεδόν το βάρος των πολεμικών επιχειρήσεων, αι οποίαι, αν και πάντοτε δύσκολαι, επί των ημερών του υπήρξαν όμως πάντοτε νικηφόραι. Αργότερα, μετά την Μικρασιατικήν Καταστροφήν, ως Αρχηγός του Ελληνικού Στρατού, κατώρθωσεν από τα υπολείμματα της Μικρασιατικής Στρατιάς και με ελλιπέστατα οικονομικά και τεχνικά μέσα να στήση απέναντι του εχθρού το Μέτωπον Έβρου και να σταματήση την τουρκικήν προέλασιν εις αυτό. Χάρις εις το Μέτωπον του Έβρου ο Ελευθέριος Βενιζέλος, κληθείς επειγόντως από την εξορίαν εις την οποίαν ευρίσκετο μετά τας εκλογάς του 1920, ηδυνήθη να διαπραγματευθή εις την Λωζάννην μίαν έντιμην ειρήνην με την Τουρκίαν του Μουσταφά Κεμάλ, να σώση την Δυτικήν Θράκην και τα νησιά του Αιγαίου, και να θέση εκεί επί τόπου τας βάσεις της ελληνοτουρκικής συμφιλιώσεως. Βαθύ θεμέλιον διά την επιτυχίαν της νέας και απίστευτης διά την εποχήν εκείνην πολιτικής υπήρξεν η στρατιωτική εργασία του στρατηγού Θεοδώρου Παγκάλου, και η εκ μέρους του ταχίστη αναδιοργάνωσις του Ελληνικού Στρατού μετά την μικρασιατικήν ήτταν, χάρις εις την επιλογήν του ως ηγέτου του Στρατού και την αμέριστην προς αυτόν εμπιστοσύνην της Επαναστάσεως του 1922 και του αρχηγού της, συνταγματάρχου τότε, Πλαστήρα, του σημερινού πρωθυπουργού.  

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 28.2.1952, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αμέσως κατόπιν ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος ανεμίχθη εις την πολιτικήν, εις την οποίαν εισήγαγε το στοιχείον του ορμητικού και αυταρχικού χαρακτήρος του, υποστηριζόμενον από την χρησιμοποίησιν του Στρατού προς επιδίωξιν πολιτικών σκοπών. Αναδειχθείς εις αρχηγόν μικράς κοινοβουλευτικής ομάδος, ανήλθεν εις το πρωθυπουργικόν αξίωμα χάρις εις ένα ταχύ στρατιωτικόν κίνημα, το οποίον ανέτρεψε την κυβέρνησιν Μιχαλακοπούλου. Το Κοινοβούλιον τού έδωσε αναγκαστικήν ψήφον εμπιστοσύνης, αλλά η ερμαφρόδιτη εκείνη κατάστασις δεν ηδύνατο να διατηρηθή, και ο στρατηγός Πάγκαλος εξήλθεν από αυτήν διά μιας ΚΑΘΑΡΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ, μιμητρίας του ιταλικού φασισμού, χάρις εις την οποίαν επροβιβάσθη το 1926 και εις Πρόεδρον της Δημοκρατίας δι’ εκλογών, εις τας οποίας κατ’ ουσίαν δεν είχεν επιτραπή να υπάρξη αντίπαλος. Η δικτατορία όμως Παγκάλου ανετράπη διά νεωτέρου στρατιωτικού κινήματος υπό τον στρατηγόν Κονδύλην, ο οποίος αποκατέστησε τότε το συνταγματικόν πολίτευμα και έστειλε τον τέως δικτάτορα εις τας φυλακάς. Εις τας φυλακάς του Ιτζεδίν, εις Κρήτην, ο Πάγκαλος προσεβλήθη από την φυματίωσιν εις την οποίαν υπέκυψε μετά πολλά έτη αδρανείας.

Όσην επιτυχίαν είχεν εις την ζωήν του ως στρατιωτικός αρχηγός ο Θεόδωρος Πάγκαλος, τόσον αστόχησε εις την πολιτικήν του σταδιοδρομίαν, διότι δεν ηδυνήθη να μεταβάλη τον εαυτόν του και να παύση να ενθυμήται ως πολιτικός τον Στρατόν και να αναμιγνύη εις την πολιτικήν και τον Στρατόν και τας μεθόδους της στρατιωτικής διοικήσεως. Υπήρξε μεγάλος στρατιωτικός ηγέτης και περιπετειώδης πολιτικός αρχηγός, χωρίς να δύναται να λεχθή ότι εσυνέχισεν εις την πολιτικήν τας μεγάλας προς το Έθνος υπηρεσίας που του προσέφερεν ως στρατιωτικός. Το Έθνος όμως δικαίως και ορθώς τιμά τας μεγάλας στρατιωτικάς αρετάς και υπηρεσίας του σήμερα, επιδεικνύον λήθην και επιείκειαν προς τας πολιτικάς του φιλοδοξίας, διότι η εποχή κατά την οποίαν έδρασεν ο Θεόδωρος Πάγκαλος εις την πολιτικήν κονίστραν της χώρας υπήρξε μία περίοδος ανωμαλιών, που επροκαλούσε τας φιλοδοξίας και τας δοκιμάς, και παρέσυρεν εις αυτάς και αναστήματα πολύ χαμηλότερα από το εξαιρετικόν διαμέτρημα του Επιτελάρχου της πρώτης ευτυχούς περιόδου της Μικρασιατικής Εκστρατείας και του Αρχηγού του Ελληνικού Στρατού εις τον Έβρον το 1923. Και το καλλίτερον συμπέρασμα εις το οποίον θα έπρεπε να καταλήξωμεν κηδεύοντες τον διακεκριμένον άνδρα που ελέγετο Θεόδωρος Πάγκαλος, είναι η διατύπωσις της ευχής όπως εις την Ελλάδα μη παύσουν να γεννώνται και αναδεικνύωνται όμοιοί του, υπό τον όρον όμως ότι αι εθνικαί περιστάσεις δεν θα δημιουργούν διά τους άνδρας αυτούς πειρασμούς ικανούς να τους παρασύρουν έξω από την τροχιάν των πραγματικών χαρισμάτων τους.

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Θεόδωρος Πάγκαλος σε ελαιογραφία του Ορέστη Κανέλλη (Συλλογή Ακαδημίας Αθηνών).