Οι συνωμοσίες και οι θεωρίες τους

Τόσο η έννοια της «θεωρίας συνωμοσίας» όσο και αυτή του «συνωμοσιολόγου» χρησιμοποιούνται ευρέως για να περιγράψουν πολιτικές στάσεις, κόμματα και πολιτικούς και έχουν αξιοποιηθεί ως ερμηνευτικά εργαλεία. Ωστόσο, μικρή συζήτηση έχει γίνει για το πώς προκύπτουν οι θεωρίες συνωμοσίας, πώς αρθρώνονται και – το κυριότερο – πώς εντάσσονται στο πλαίσιο της κοινωνική και πολιτικής διαπάλης. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το βιβλίο του αστροφυσικού Δημήτρη Λένη, Θεωρίες συνωμοσίας. Ιστορία, θεωρία και πρακτική, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τόπος.

Ο Λένης εξετάζει αναλυτικά την προϊστορία και την ιστορία των θεωριών συνωμοσίας. Υπογραμμίζει ότι στον πυρήνα τους είναι πάντα πολιτικές, καθώς είτε προκύπτουν αυθόρμητα, είτε διασπείρονται συνειδητά, αξιοποιούν αισθήματα ανασφάλειας που υπάρχουν και λειτουργούν ως «ένα είδος ιδεολογικής ασπίδας κατά των φαντασιακών κινδύνων που απειλούν την κοινότητα», αποτελώντας, όμως, ταυτόχρονα αντανάκλαση του κυρίαρχου λόγου. Επισημαίνει ότι υπάρχει μια ανισότητα και ανομοιογένεια στο τι θεωρείται συνωμοσία, καθώς συχνά προτιμούμε πραγματικές συνωμοσίες να τις αποκαλούμε «σκάνδαλα» (π.χ. μιλάμε για το «σκάνδαλο» Γουότεργκεϊτ ή για το «σκάνδαλο» Ιράν-Κόντρα). Παράλληλα, υπογραμμίζει τη δυσκολία να οριστεί τι συνιστά τελικά μια «θεωρία συνωμοσίας», ιδίως από τη στιγμή που η σύγχρονη χρήση του όρου ξεκινά με το βιβλίο του Καρλ Πόππερ, Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της, όπου κατά βάση ως «θεωρία συνωμοσίας» παρουσιάζονται οι περισσότερο συνολικές ιστορικές εξηγήσεις, με τον μαρξισμό να είναι κατεξοχήν στο στόχαστρο.

Μια αντιδραστική θεώρηση

Μελετώντας την ιστορία της ανάδυσης των βασικών θεωριών συνωμοσίας ο Λένης επισημαίνει ότι αποτέλεσαν κατά βάση μια αντιδραστική θεώρηση. Οι αρχετυπικές θεωρίες συνωμοσίας, αυτές που ακόμη και σήμερα αναπαράγονται και κυκλοφορούν σε διάφορες μορφές, αφετηρία είχαν τη συντηρητική αντίδραση απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση. Και παρότι ήταν οι ίδιοι οι ηγέτες της επανάστασης, ιδίως στη φάση της ηγεμονίας των γιακωβίνων, που μίλησαν για συνωμοσίες κατά της επανάστασης, τελικά ήταν εναντίον της επανάστασης και της κληρονομιάς της που διατυπώθηκαν οι βασικές θεωρίες περί μιας «εβραιομασονικής συνωμοσίας», που βρισκόταν πίσω από την επανάσταση και που θα συναντηθεί με τις μακρόχρονες παραδόσεις του αντισημιτισμού στην Ευρώπη (άλλωστε η «συνωμοσία του αίματος» υπήρξε πάγια αναφορά του αντισημιτισμού στην Ευρώπη).

Ο Λένης επισημαίνει πώς η τομή του 1848, της μόνης ίσως πραγματικά παγκόσμιας επανάστασης, αλλά και αργότερα η εμπειρία της Κομμούνας του Παρισιού το 1871, με τη ριζοσπαστική δημοκρατική και ανατρεπτική δυναμική που απελευθέρωσαν, δημιούργησαν έναν φόβο για τον «όχλο» στις ανώτερες τάξεις και ταυτόχρονα μια νέα ώθηση στις θεωρίες συνωμοσίας, που μπορούσαν, όμως, να έχουν απήχηση σε διάφορα στρώματα. Όπως σημειώνει, «η ανάδυση των νέων ανορθολογισμών και των αντίστοιχων θεωριών συνωμοσίας έδρασαν τελικά ως ιδεολογικό τσιμέντο για τα λαϊκά μικροαστικά και πληβειακά στρώματα, τα οποία ταλαντεύονταν ανάμεσα στα δύο άκρα, την αστική και την εργατική τάξη». Έτσι, η ανάδυση των «θεωριών συνωμοσίας» συνδυάζεται με τις βασικές θεματικές που θα ορίσουν την άκρα δεξιά, ως ένα είδος αντιδραστικής αντεπανάστασης, με κατεξοχήν γείωση σε τέτοια στρώματα, στοιχεία εμφανή στον τρόπο που αναδύθηκαν ο φασισμός και ο ναζισμός. Σε εκείνη την περίοδο οι αντισημιτικές θεωρίας συνωμοσίας τροφοδότησαν βάναυσες αντιεβραϊκές πρακτικές και διώξεις, από τα πογκρόμ στη Ρωσική Αυτοκρατορία (με τα διαβόητα και μάλλον κατασκευασμένα από την Οχράνα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών»), μέχρι βεβαίως τα εργοστάσια θανάτου του Ολοκαυτώματος. Παράλληλα, τότε εμφανίστηκαν και θεωρίες συνωμοσίας σε βάρος του μπολσεβικισμού, είτε ως «εβραιομπολσεβικισμού», είτε ως «κουλτουρομπολσεβικισμού.

Στην περίοδο μετά τον Β’ Π.Π. προστέθηκαν οι θεωρίες για την Ατλαντίδα και τους εξωγήινους έως τις διάφορες παραλλαγές των θεωριών για τη Νέα Τάξη Πραγμάτων, με τις τελευταίες να διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό και μέσα στο κλίμα του «αποκαλυπτικού προτεσταντικού χιλιασμού». Από την άλλη, διάφορα νέα θρησκευτικά κινήματα, συχνά μιας θεοσοφιστικής απόχρωσης, επίσης συνδυάστηκαν με θεωρίες συνωμοσίες και παραλλαγές της ακροδεξιάς.

Γιατί, όμως, εξακολουθούν να έχουν απήχηση οι θεωρίες συνωμοσίας; Ο λόγος είναι ότι προσφέρουν στις λαϊκές τάξεις μια στρεβλή και παραπλανητική αίσθηση κριτικής προς την εξουσία. Ωστόσο, αφετηρία τους έχουν το πώς οι κυρίαρχες κοινωνικές και πολιτικές ελίτ αντιμετώπισαν τις πολιτικές επιδιώξεις των υποτελών τάξεων ως αποτελέσματα υποτιθέμενων «συνωμοσιών». Όπως υπογραμμίζει ο Λένης, ο πολιτικός λόγος της νεωτερικότητας είναι ουσιωδώς συνωμοσιολογικός, στο βαθμό που «δεν αναγνωρίζει πολιτική πρωτοβουλία στις μάζες, αποδίδει την ιστορική αλλαγή της πολιτικής εξουσίας σε μυστικές μασονίες και την εξέγερση σε πράκτορες του χάους και διαβολείς, μυστικούς συνωμότες που απεργάζονται το τέλος της έννομης τάξης». Ως αποτέλεσμα, οι θεωρίες συνωμοσίας, ακυρώνοντας κάθε δυνατότητα κριτικής αντιμετώπισης των κοινωνικών δομών και ενισχύοντας ιδεολογίες και πρακτικές βαναυσότητας, στο τέλος καταλήγουν να ενισχύουν το πλέγμα εξουσίας που υποτίθεται ότι αντιστρατεύονται.

Πέραν του παράλογου

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι παράλογες, αβάσιμες και παρότι προσφέρουν την ψευδαίσθηση ότι αποκαλύπτουν «την εξουσία», στον πυρήνα τους αναπαράγουν μια καθεστωτική και αντιδραστική λογική. Όμως, ο αντίλογος σε αυτές δεν μπορεί να είναι η αποδοχή των πραγμάτων ως έχουν. Άλλωστε από τις κοινωνικές ανισότητες και τον πόλεμο έως την κλιματική καταστροφή, είναι η πραγματικότητα που δείχνει παράλογη. Μόνο που γι’ αυτό δεν ευθύνονται «συνωμοσίες» αλλά κοινωνικές σχέσεις και δομές που πρέπει να μετασχηματιστούν.