Το πληθωριστικό ράλι και η καλλιτεχνική άνοιξη του 1923

Μετά την ήττα της Γερμανίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι ηγέτες της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης υπέγραψαν το 1919 την ταπεινωτική Συνθήκη των Βερσαλιών και ο πληθωρισμός έφτασε το 1923 σε δυσθεώρητα ύψη. Αυτό το γεγονός εξετάζεται για πρώτη φορά, 100 χρόνια μετά, από το Ιστορικό Μουσείο της Φρανκφούρτης στην έκθεση «Πληθωρισμός 1923. Πόλεμος, χρήμα, τραύμα». Σε μια άλλη έκθεση, στην Πινακοθήκη του Αμβούργου, με τίτλο «1923. Όψεις μιας εποχής», εκτίθενται έργα καλλιτεχνών που φιλοτέχνησαν -κατά παράδοξο τρόπο- σημαντικά έργα τους ακριβώς εκείνη την ταραγμένη εποχή.

Η πρώτη, διερευνά τις πολιτικές συνέπειες και τις επιπτώσεις του υπερπληθωρισμού στην καθημερινότητα και θέτει το ερώτημα της σύνδεσης πολέμου και πληθωρισμού – ένα θέμα με άκρως επίκαιρες αναφορές. Η περίοδος του πληθωρισμού, η άνοδος του Χίτλερ και οι νομισματικές μεταρρυθμίσεις από το 1948 έως σήμερα, παρουσιάζονται με προσωπικές μαρτυρίες, εφημερίδες και γελοιογραφίες από πολιτικά σατιρικά περιοδικά της εποχής, φωτογραφίες, αφίσες και στιγμιότυπα ταινιών.

Η απαρχή του πολέμου

H έκθεση ξεκινά από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια ανατρέχει αναλυτικά στα γεγονότα του 1923. Έτος κατά το οποίο οι πολιτικές δυνάμεις αναδιοργανώθηκαν, οι απόπειρες πραξικοπημάτων ήταν στην ημερήσια διάταξη και τα γαλλοβελγικά στρατεύματα κατέλαβαν -λόγω της μη καταβολής των πολεμικών αποζημιώσεων- το Ρουρ, την καρδιά της γερμανικής βιομηχανίας. Οι Γερμανοί κήρυξαν παθητική αντίσταση, η παραγωγή των εργοστασίων σταμάτησε και η οικονομία κατέρρευσε. Από την άνοιξη του 1923 ο πληθωρισμός αυξήθηκε ραγδαία: ένα δολάριο έφτασε να κοστίζει 4,2 τρισεκατομμύρια μάρκα, ενώ ένα κιλό πατάτες 90 δισεκατομμύρια μάρκα! Οι άνθρωποι υπέφεραν από τον υπερπληθωρισμό, αλλά και από τις επακόλουθες συνέπειες της ισπανικής γρίπης. Κυριαρχούσαν η πείνα, η μαύρη αγορά, οι λεηλασίες, η μαζική εξαθλίωση, οι απεργίες και οι ταραχές. Τα χρήματα δεν τα μετρούσαν πλέον αλλά τα …ζύγιζαν. Τον Νοέμβριο του 1923 σταθεροποιήθηκε προσωρινά η οικονομία από την κυβέρνηση του φιλελεύθερου πολιτικού Γκούσταβ Στρέζεμαν. Λίγες μόλις μέρες νωρίτερα ο Αδόλφος Χίτλερ είχε επιχειρήσει στο Μόναχο το πρώτο -ανεπιτυχές- «πραξικόπημα της μπυραρίας». Η απώλεια εμπιστοσύνης προς το κράτος, αποτέλεσε μια βαριά υποθήκη για τη νεαρή και εύθραυστη Δημοκρατία της Βαϊμάρης η οποία καταλύθηκε τελικά από τους ναζί. Όλα αυτά τα γεγονότα εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια των επισκεπτών, χάρη στα ποικίλα ντοκουμέντα τα οποία εκτίθενται.

Το ναζιστικό καθεστώς

Επόμενος σταθμός της έκθεσης είναι η περίοδος μέχρι το 1933, οπότε το ναζιστικό καθεστώς παρήγαγε κρυφό δημόσιο χρέος για να δημιουργήσει θέσεις εργασίας και κυρίως για να χρηματοδοτήσει εξοπλισμούς, αυξάνοντας την προσφορά χρήματος. Κατά την μεταβατική περίοδο μετά την ήττα του ναζισμού το νόμισμα ήταν και πάλι άχρηστο. Το επιτυχημένο μεταπολεμικό δυτικογερμανικό μάρκο εισήχθη τον Ιούνιο του 1948. Το τραύμα του πληθωρισμού, όμως, παρέμεινε καταγεγραμμένο στη συλλογική συνείδηση των Γερμανών. Οι φόβοι επανήλθαν το 1990 όταν επανενώθηκαν οι Γερμανίες, το 1999/2002 όταν εισήχθη το ευρώ και το 2022 όταν ο ρυθμός πληθωρισμού ανήλθε σε ετήσιο μέσο όρο 7,9% οπότε ξύπνησε και πάλι τρομερές μνήμες. Η έκθεση τεκμηριώνει πλήρως τους λόγους.

Σε αντίθεση με τις καταστρεπτικές συνέπειες του υπερπληθωρισμού, η δεκαετία του ΄20 ήταν παραδόξως μια πολύ γόνιμη πολιτιστικά εποχή. Η τέχνη της εποχής ήταν πολιτική, πρωτοποριακή και χαρακτηριζόταν από μια εντυπωσιακή ποικιλομορφία. Συναντήθηκαν τότε ο Ιμπρεσιονισμός, ο Εξπρεσιονισμός, η Νέα Αντικειμενικότητα, ο Σουρεαλισμός και οι εφαρμοσμένες τέχνες του Μπάουχαους. Ακριβώς αυτή η μοναδική στην ιστορία της Γερμανίας «φανταστική ποικιλία υφών» ήταν και το έναυσμα για την έκθεση της Πινακοθήκης του Αμβούργου «1923. Όψεις μιας εποχής».

Σημαντικοί καλλιτέχνες

Εν μέσω της γενικής κατάρρευσης του 1923, πολλοί σημαντικοί καλλιτέχνες, όπως ο Ότο Ντιξ, ο Γκέοργκ Γκρος, ο Βασίλι Καντίνσκι, ο Έρνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, η Κέτε Κόλβιτς, ο Λάσλο Μόχολι-Νάγκι και η Ανίτα Ρέε, ασχολήθηκαν όχι με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καθ’ εαυτόν, ο οποίος είχε λήξει μόλις πέντε χρόνια πριν, αλλά με τις συνέπειές του. Αυτά ακριβώς τα έργα, 60 συνολικά, περιλαμβάνονται στην έκθεση. Δίνεται έτσι μια αντιπροσωπευτική εικόνα των καλλιτεχνικών τάσεων της εποχής και γίνονται, ταυτόχρονα, παραλληλισμοί με το σήμερα. «Κατά κάποιον τρόπο, μπορεί κανείς να συγκρίνει αυτή την απομάκρυνση από το παρελθόν με τη σημερινή από την πανδημία του κορωνοϊού. Ακριβώς όπως οι άνθρωποι τότε ήταν κουρασμένοι από τον πόλεμο, πολλοί είναι και τώρα κουρασμένοι από την πανδημία. Τέχνη για τον κορωνοϊό; Κανείς δεν θέλει να μάθει τίποτα γι’ αυτό!», εξήγησε αυτή την τάση των καλλιτεχνών του 1923 σε εφημερίδα του Αμβούργου ο διευθυντής της Πινακοθήκης Αλεξάντερ Κλαρ.

«Η αιματηρή αναταραχή του πολέμου τελείωσε. Ας απολαύσουμε το καρναβάλι του πληθωρισμού». Το σαρκαστικό αυτό απόφθεγμα του συγγραφέα Κλάους Μαν, γιου του Τόμας Μαν, διαβάζουν στην είσοδο της έκθεσης οι επισκέπτες. Οι καλλιτέχνες απεικόνισαν εικαστικά το 1923 με ποικίλους τρόπους. Στην πρώτη αίθουσα εκτίθεται ένα πολύχρωμο μπουκέτο λουλούδια, έργο του Ρούντολφ Λεβί. Η λαχτάρα για απόδραση από την πραγματικότητα εκφράζεται από την Ανίτα Ρέε στην «Τερεσίνα», μια Ιταλίδα με λεμόνια στην αγκαλιά της η οποία περιβάλλεται από φυτά του νότου. O Έριχ Χέκελ προσκαλεί σε επιστροφή στη φύση με το τοπίο «Άλγκοϊ». Αντίθετα, ο «Σχοινοβάτης» του Πάουλ Κλέε συμβολίζει την ανασφάλεια των καιρών. Στο έργο του «Mητέρα και παιδί» ο Ότο Ντιξ παραπέμπει στην εξαθλίωση της εποχής δημιουργώντας την «Αντι-Μαντόνα» του 20ού αιώνα. Η απελπισία, η παραίτηση και η θλίψη αντικατοπτρίζονται στο «Πορτρέτο ενός αγοριού» του Καρλ Κλουτ, ενώ η Κέτε Κόλβιτς διαμαρτύρεται ανοιχτά με το έργο της «Τα παιδιά λιμοκτονούν». Οι κερδοσκόποι του πολέμου καταγγέλλονται από τον Μαξ Λίμπερμαν στο έργο «Κυρία με γούνα στην πολυθρόνα» και ο Γκέοργκ Γκρος χλευάζει τους νεόπλουτους της κρίσης στο «Μπαρ του Κασίς» του. Στην επανεφεύρεση του ανθρώπου αναφέρεται η «Εικόνα τείχους με ημικύκλιο» του Βίλι Μπάουμαϊστερ σε στιλ Μπάουχαους, ενώ το «Γλυπτό 23» του Ρούντολφ Μπέλινγκ απεικονίζει τον άνθρωπο. «Πρόκειται για έναν εικαστικό καθρέφτη του μοιραίου για τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης έτους 1923, ένα άκρως ενδιαφέρον καλλιτεχνικό καλειδοσκόπιο μιας ταραγμένης εποχής και μια εκπληκτικά επίκαιρη έκθεση» κατά το δημόσιο τηλεοπτικό δίκτυο ΑRD.

Επιμύθιο: Τα περισσότερα έργα αυτών των πρωτοποριακών καλλιτεχνών χαρακτηρίσθηκαν «εκφυλισμένη τέχνη», απαγορεύτηκαν, ορισμένα καταστράφηκαν, άλλα κατασχέθηκαν και πουλήθηκαν από τους ναζί. Οι δημιουργοί τους είτε κυνηγήθηκαν, φυλακίστηκαν, αυτοκτόνησαν ή δολοφονήθηκαν. Ορισμένοι κατάφεραν να αποδράσουν εγκαίρως στο εξωτερικό…

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ