Πολιτικές της μητρότητας

Μια ματιά στον τρόπο που επανέρχονται στον δημόσιο λόγο τα ζητήματα που αφορούν το δημογραφικό, δείχνει ότι συχνά αυτά συζητιούνται υπό το πρίσμα ενός ορισμένου εθνικισμού («το έθνος συρρικνώνεται από την υπογεννητικότητα») ή ενίοτε και ενός –όχι και τόσο– συγκαλυμμένου ρατσισμού («οι μετανάστες έχουν υψηλότερους ρυθμούς γεννητικότητας»), μαζί με μια θεώρηση της μητρότητας που επιφορτίζει τις γυναίκες με ένα διπλό καθήκον: αφενός να εκπληρώσουν τον προορισμό τους ως γυναίκες, δηλαδή να γίνουν γυναίκες-μητέρες, αφετέρου να συνεισφέρουν πατριωτικά στην αναπαραγωγή του ίδιου του έθνους.

Οι τοποθετήσεις αυτές συνδυάζονται με την αναπαραγωγή μιας ρητορικής κατά των αμβλώσεων, όπου τα διάφορα κατασκευασμένα επιχειρήματα περί των «δικαιωμάτων του αγέννητου παιδιού», συνδυάζονται με τη καταδίκη όσων  κάνουν άμβλωση ως γυναικών που αρνούνται να επιτελέσουν τον γυναικείο τους ρόλο και παραμελούν το πατριωτικό τους καθήκον. Αυτό συναντιέται με νεοσυντηρητικές ιδεολογικές μετατοπίσεις (συχνά εκπεφρασμένες από «οικονομικά φιλελεύθερα» στόματα) που θεωρούν ότι δεν τίθεται θέμα αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος και που ασκούν συστηματική πολεμική στις πρακτικές αμφισβήτησης των παραδοσιακών ετεροκανονιστικών προτύπων για τη σεξουαλικότητα, την ταυτότητα φύλου και την οικογένεια. Τα βήματα που έχουν γίνει για την κατοχύρωση δικαιωμάτων στον αυτοπροσδιορισμό, την παρένθετη μητρότητα, και την αναγνώριση όλων των μορφών συμβίωσης –στην ελληνική περίπτωση με σημαντικές εκκρεμότητες ακόμη– δεν σημαίνει ότι έχουν υποχωρήσει οι υπαρκτές αντιστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της κλιμάκωσης των κακοποιητικών πρακτικών.

Η μητρότητα ως διαφιλονικούμενο πεδιο

Σε αυτό το πλαίσιο, η έννοια της μητρότητας ανασημασιοδοτείται και μάλιστα ως διαφιλονικούμενο πεδίο. Ρεύματα αμφισβήτησης των σύγχρονων βιοπολιτικών πρακτικών οδηγούν σε διεκδίκηση εναλλακτικών  εκδοχών μητρότητας συχνά σε σύγκρουση με αυτό που αντιμετωπίζεται ως «κυρίαρχος ιατρικός λόγος». Η αμφισβήτηση της παράλληλης εμπορευματοποίησης και ιατρικοποίησης  των πρακτικών που σχετίζονται με τον τοκετό, η επιστροφή στις γέννες στο σπίτι, η στροφή προς τον θηλασμό ή την συγκοίμηση (co-sleeping) είναι μερικά  παραδείγματα. Την ίδια στιγμή, αναπαράγονται οι εντάσεις που διαπερνούν το συνδυασμό ανάμεσα στη επαναδιεκδίκηση της μητρότητας και τις απαιτήσεις της εργασίας. Αυτά επικαθορίζονται από τις αλλαγές που συμβαίνουν στα σύγχρονα κράτη με τη νεοφιλελεύθερη αμφισβήτηση του κοινωνικού κράτους και την διακινδύνευση αρκετών μορφών κρατικά εξασφαλισμένης φροντίδας, ιδίως για κοινωνικές κατηγορίας που αντιμετωπίζουν αυξανόμενη επισφάλεια.

Αυτά είναι τα ερωτήματα που απασχολούν το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο της Ελιάνας Καναβέλη και της Αλίκης Κοσυφολόγου, «Άπιαστη μητρότητα. Σύγχρονες όψεις της μητρότητας σε συνθήκες κρίσης», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πλήθος. Οι δύο ερευνήτριες, με σαφή αναφορά στις παραδόσεις του ριζοσπαστικού φεμινισμού, πραγματεύονται το πώς διαμορφώνεται το τοπίο της μητρότητας στην ελληνική κοινωνία στο φόντο των διεθνών τάσεων, προσπαθώντας να καταγράψουν τις δυναμικές αμφισβήτησης του κυρίαρχου λόγου περί μητρότητας λόγου αλλά τη δυσκολία για την πλήρη απαλλαγή από στερεοτυπικές προσεγγίσεις. Το βιβλίο είναι γραμμένο με πρωτότυπο τρόπο, συνδυάζοντας τη θεωρητική προσέγγιση αυτών των ερωτημάτων, την εξέταση εξελίξεων όπως η κατάργηση της συνταγματικής προστασίας των αμβλώσεων στις ΗΠΑ μετά την πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου, την προσέγγιση του πώς αυτά τα ζητήματα αντανακλώνται σε ταινίες και τηλεοπτικές σειρές αλλά και την καταγραφή μαρτυριών για το πώς βιώνεται η μητρότητα στη σύγχρονη Ελλάδα μαζί με τον κριτικό αναστοχασμό πάνω σε αυτά τα βιώματα.

Αυτό που προκύπτει από το βιβλίο της Καναβέλη και της Κοσυφολόγου είναι το πώς η ίδια η μητρότητα μετασχηματίζεται μέσα στις συνθήκες κρίσης, επειδή όπως και η θηλυκότητα και οι ταυτότητες φύλου εν γένει δεν παύει να παράγεται κοινωνικά.  Ένας μετασχηματισμός που δεν είναι άσχετος από συνολικότερες κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις αφού τα ζητήματα που αφορούν τις κοινωνικές παροχές, τις άδειες μητρότητας, τις γονεϊκές άδειες, τα επιδόματα, την πρόσβαση στην εργασία και την κοινωνική προστασία, διαρκώς διαπλέκονται με τις πρακτικές της μητρότητας. Ταυτόχρονα, το βιβλίο αποτυπώνει πώς η φροντίδα γίνεται πεδίο του κοινωνικού ανταγωνισμού, ως πολλαπλή διεκδίκηση του δικαιώματος στη φροντίδα (του δικαιώματος να λαμβάνει φροντίδα, αλλά και της δυνατότητας να προσφέρει φροντίδα). Από την άλλη, εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει ο τρόπος που μέσα από την προσέγγιση των δύο ερευνητριών αποτυπώνεται όχι μόνο η αμφισβήτηση των κυρίαρχων προτύπων (συμπεριλαμβανομένης της ιατρικοποίησης), αλλά και η αντιφατικότητα που μπορεί να έχουν οι αναζητήσεις εναλλακτικών πρακτικών, αντιφατικότητα που δεν ακυρώνει την ανάγκη αμφισβήτησης αλλά καταδεικνύει την ανάγκη διαρκούς κριτικού αναστοχασμού και συλλογικής επινόησης νέων μορφών, ξαναπιάνοντας την αρχική διαίσθηση του εργατικού φεμινισμού του 20^ου αιώνα για κοινωνικοποίηση της οικογένειας.

Σε μια εποχή μεταβατική είναι αναμενόμενο να βλέπουμε την επιμένουσα κυριαρχία στερεοτύπων να συνυπάρχει με πολλαπλές αμφισβητήσεις της. Όμως, αυτό δεν μπορεί και δεν πρέπει να ερμηνευθεί ως λόγος για μια παλινδρόμηση σε συντηρητικές αντιλήψεις, όπως αρκετοί υποστηρίζουν. Περισσότερο, παραπέμπει στην ανάγκη αναμέτρησης με το ότι οι αλλαγές στο τοπίο της μητρότητας είναι τελικά μη αντιστρέψιμες.

Το δικαίωμα στην επιλογή

«Είναι υπέροχο να επιλέξεις την εμπειρία της μητρότητας, είναι υπέροχο να μην την επιλέξεις». Η φράση αυτή της ηθοποιού και σκηνοθέτριας Ελεάνας Γεωργούλη από το βιωματικό σημείωμα που λειτουργεί ως επίμετρο του βιβλίου, συγκεφαλαιώνει ίσως με τον καλύτερο τρόπο τη σημασία που έχει η επανακατοχύρωση της μητρότητας ως επιλογής και όχι υποχρέωσης ή καθήκοντος, ως αφετηρία του όποιου αναστοχασμού της.