«Η κουλτούρα του ναρκισσισμού»: Δεν φιλάω τον εαυτό μου επειδή δεν μπορώ να τον φτάσω

Υπάρχουν βιβλία που μόνο ο χρόνος που περνάει τους αποδίδει τη θέση που τους αρμόζει ή, αν προτιμάτε, χρησιμεύει για να αποκαλύψει όλη τη σοφία που περιείχαν. Δεν είναι ότι πέρασαν απαρατήρητα ή ότι ερμηνεύτηκαν λανθασμένα όταν πρωτοεμφανίστηκαν, αλλά μάλλον ότι όλες οι νέες προσθήκες που κατακλύζουν συνεχώς τα βιβλιοπωλεία και τα λογοτεχνικά συμπληρώματα δεν μας επέτρεψαν να δούμε το πραγματικό εύρος των επιχειρημάτων τους.

Αυτά γράφει ο Manuel Cruz στην elpais.com και συνεχίζει.

Για να εξηγήσουμε τι εννοούμε, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα έργα διαφόρων συγγραφέων. Πρώτον, το έργο του Γάλλου θεωρητικού του Μαρξισμού, Γκυ Ντεμπόρ, της δεκαετίας του 1960, που χαρακτηρίζει την κοινωνία του θεάματος έχει γίνει σχεδόν κοινός τόπος όταν περιγράφουμε πώς λειτουργεί η δημόσια σφαίρα σήμερα. Δεύτερον, θα μπορούσαμε να παραθέσουμε το 2001 το republic.com του Κας Σάνσταϊν, στο οποίο κατήγγειλε την αφελή προσδοκία ότι το διαδίκτυο θα μπορούσε να γίνει μια παγκόσμια αγορά στην οποία μια πλανητική και κοσμοπολίτικη δημοκρατία θα γινόταν πραγματικότητα. Τέλος, υπάρχει το βιβλίο του Κρίστοφερ Λας, «Η κουλτούρα του ναρκισσισμού», το οποίο, ευτυχώς, επανεκδόθηκε το 2018 και στο οποίο ο συγγραφέας προέβλεψε μερικούς από τους πιο σημαντικούς προσδιορισμούς του σημερινού συλλογικού μας φαντασιακού.

Narcissus (1597–99) / Caravaggio / Photo: Wikimedia Commons

Εκεί που μας έριξε η μοίρα

Κατ’ αρχάς, ας επισημάνουμε ότι η αντιμετώπιση του ναρκισσισμού που παρουσιάζεται εδώ δεν έχει σκοπό να εμβαθύνει στην οντολογική-φιλοσοφική διάσταση του κατασκευάσματος που συνηθίζουμε να αναφέρουμε ως εαυτό (ή προσωπική ταυτότητα). Με την έννοια αυτή ασχολήθηκε ο βρετανός φιλόσοφος Ντέρεκ Πάρφιτ στο βιβλίο του Reasons and Persons (Λόγοι και Πρόσωπα), ένα βιβλίο που γνώρισε μεγάλη επιτυχία -ιδιαίτερα στους αναλυτικούς κύκλους- την εποχή της έκδοσής του, αλλά σήμερα ελάχιστα το θυμόμαστε. Από την άλλη πλευρά, ο Λας, αντί να εστιάσει την προσέγγισή του στην ανάλυση της οντολογικής αδυναμίας ενός τέτοιου κατασκευάσματος (μια κάπως προφανής προσέγγιση, δεδομένης της κοινωνικής και πολιτισμικής μας κατάστασης), δίνει έμφαση σε μια άλλη διάσταση του ίδιου ζητήματος: Στο πώς ο εαυτός σχετίζεται με τον κόσμο όπου μας έχει ρίξει η μοίρα.

Καλός και κακός εγωισμός

Και πρέπει να δεχτούμε ότι, για να μην καταρρεύσει το εύθραυστο κατασκεύασμα που μας ορίζει – ο εαυτός μας – με την πρώτη δόση της σκληρής πραγματικότητας, χρειαζόμαστε μια ορισμένη δόση εγωισμού. Αλλά όπως και με τη χοληστερόλη, υπάρχει καλός και κακός εγωισμός. Ο πρώτος θα ισοδυναμούσε με την αυτο-αγάπη για την οποία μίλησε κάποτε ο Ισπανός φιλόσοφος Φερνάντο Σαβάτερ, και ο δεύτερος θα ήταν ο ναρκισσισμός, που δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια διαστρεβλωμένη και παθολογικοποιημένη αντίληψη του εαυτού.

Στην πρώτη περίπτωση, τα υποκείμενα αγαπούν τον εαυτό τους ώστε να μπορούν να συνεχίσουν να μετρούν τον εαυτό τους με τον κόσμο- στην άλλη περίπτωση, τα υποκείμενα αρέσκονται υπερβολικά στον εαυτό τους ακριβώς για να μην χρειάζεται να αντιμετωπίσουν τον κόσμο και να αναγκαστούν να αποδεχτούν τις ενδεχόμενες αποτυχίες τους.

Στις τέσσερις δεκαετίες που έχουν περάσει από τότε που πρωτοεμφανίστηκε «Η κουλτούρα του ναρκισσισμού», η προσέγγισή της έχει γίνει όλο και πιο επίκαιρη. Ίσως σε στιγμές σχετικής συλλογικής ηρεμίας, όταν η πραγματικότητα δεν μας προκαλεί υπερβολικά, να διατηρείται (καλώς ή κακώς) η ναρκισσιστική ονειροπόληση. Αλλά αυτό δεν ισχύει αυτές τις μέρες. Αν μη τι άλλο, από τότε που το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε το 1979, η πορεία των γεγονότων τείνει να αυξήσει τα πολλά και διαφορετικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Ο κόσμος συνέχισε να μας προκαλεί με νέους, πιο ισχυρούς τρόπους.

Η τεθλασμένη αντανάκλαση του εαυτού

«Αλλά ο ναρκισσισμός που χαρακτηρίζει το παρόν δεν έχει εξασθενίσει ούτε καν αμβλυνθεί. Στην πραγματικότητα, συχνά φαίνεται να έχει αυξηθεί, ιδίως ως αποτέλεσμα της έκρηξης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον δημόσιο χώρο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: Το φαινόμενο της αντανάκλασης που προκαλούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στους χρήστες τους, οδηγώντας τους να κυνηγούν καταναγκαστικά τα «likes»» συνεχίζει ο Manuel Cruz στην elpais.com.

Υπό αυτή την έννοια, η απόσταση μεταξύ της πραγματικότητας και της αυτοϊκανοποιημένης αντίληψης που έχουν τα άτομα για τον εαυτό τους έχει απλώς διευρυνθεί- η επανειλημμένη αποτυχία των προσδοκιών τους δεν έχει κλείσει καμιά χαραμάδα στη σημαντική υπερεκτίμηση του εαυτού τους.

Όλα αυτά όχι μόνο επιβεβαιώνουν τη θέση του Λας, αλλά την καθιστούν ακόμη πιο δραματική.

Μας λείπει η δυνατότητα ριζικού μετασχηματισμού της σημερινής κατάστασης για την επίλυση των προβλημάτων που ταλανίζουν όλους- ως αποτέλεσμα, φαίνεται ότι οι άνθρωποι μπορούν μόνο να επιλέξουν αν θα επιμείνουν στην ατομικιστική, ναρκισσιστική ονειροπόλησή τους (η οποία είναι απολύτως συμβατή με το σύστημα, αφού η τάξη της πραγματικότητας δεν αμφισβητείται) ή θα τα παρατήσουν, κουρασμένοι και ηττημένοι, πράγμα που αντανακλάται στη μεταφορά της κατάθλιψης ως ασθένειας της εποχής μας.

Όπως μας προειδοποιεί το υστερόγραφο, το βιβλίο αυτό δεν είναι άλλο ένα φιρμάνι κατά του κυρίαρχου (κακού) εγωισμού. Αντιθέτως, υπολείπεται αρκετά στα παράπονά του.

Η απόδειξη είναι ότι ο δημόσιος διάλογος δεν φαίνεται πλέον να αποτελεί καν κάποιο αντίδοτο στον ναρκισσισμό –μόνο σαν αυτοβοήθεια μπορεί να λειτουργήσει. Ή για τους πιο πολυμαθείς, η ανάγνωση αποσπασμάτων των Στωικών, ιδίως του Επίκτητου, λειτουργεί καλά σε περιόδους ήττας.

*Το άρθρο δημοσιεύθυκε στην elpais.com