Από την Έναστρη Νύχτα στο Σταροχώραφο: Το επαναλαμβανόμενο, σκοτεινό σύμβολο του Βαν Γκογκ

Κάθε στοιχείο του φυσικού κόσμου αντανακλούσε «μαγικές» δυνάμεις στον κόσμο του Βίνσεντ βαν Γκογκ. Τα ηλιοτρόπια ήταν το σύμβολο της χαράς και της αφοσίωσης. Τα αστέρια ήταν λάμψεις του ουρανού. Τα κυπαρίσσια έγιναν το σύμβολο του σθένους του. Πώς ερμηνεύονται όλα αυτά;

Το καλοκαίρι του 1889, ο Βίνσεντ βαν Γκογκ έφτασε ως εθελοντής ασθενής στο άσυλο του Saint-Paul-de-Mausole, στο Saint-Rémy. Η ανάρρωσή του από μια σειρά νευρικών κλονισμών επιβλέπονταν από μια ομάδα γιατρών, αλλά ο καλλιτέχνης είχε μια αυτοσυνταγογραφούμενη θεραπεία. Ήταν η παρατήρηση της φύσης και η βαθύτερη ενασχόληση με την τέχνη του. Εντωμεταξύ όλο και μεγαλύτερη εμμονή είχε με ένα χαρακτηριστικό της γύρω περιοχής της Προβηγκίας: Τα μυώδη, αρχαία κυπαρίσσια.

Η εμμονή του καλλιτέχνη

«Τα κυπαρίσσια του Βαν Γκογκ», μια νέα έκθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, θέτει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος το δέντρο που έγινε η εμμονή του καλλιτέχνη. «Πρόκειται για την πρώτη έκθεση που επικεντρώνεται στα κυπαρίσσια του Βαν Γκογκ» δηλώνει στο BBC Culture η επιμελήτριά της Susan Alyson Stein. «Πρόκειται για μια άνευ προηγουμένου και εντελώς νέα οπτική γωνία. Αποκαλύπτει την παρασκηνιακή ιστορία πίσω από το μακροχρόνιο ενδιαφέρον του για το μοτίβο».

Δείτε τι αποκαλύπτουν τέσσερα βασικά έργα τέχνης της έκθεσης για το σύμβολο ανθεκτικότητας του Βαν Γκογκ.

1. Η Έναστρη Νύχτα, Ιούνιος 1889

«Είναι όμορφο όσον αφορά τις γραμμές και τις αναλογίες, σαν αιγυπτιακός οβελίσκος. Και το πράσινο έχει μια τόσο ξεχωριστή ποιότητα». Αυτή τη ζωγραφική περιγραφή των κυπαρισσιών σημείωσε ο Βαν Γκογκ στο άσυλο του στο Saint-Rémy, και μπορείτε να τη δείτε να εκφράζεται σε όλους τους πίνακές του που απεικονίζουν το δέντρο, το 1889 και το 1890, ιδίως στην Έναστρη Νύχτα.

Είχε ανακαλύψει μια αντιστοιχία στη μορφή του κυπαρισσιού και των οβελίσκων αφού διάβασε για την αιγυπτιακή αρχιτεκτονική που εκτέθηκε στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού το 1889. Τα κυπαρίσσια και οι οβελίσκοι, εκτός του ότι εξέφραζαν την αντοχή στην ιστορία, διέθεταν μια χαριτωμένη απλοποίηση της μορφής και συνέδεαν τη Γη με τον ουρανό, ένα χαρακτηριστικό που ο Βαν Γκογκ χρησιμοποίησε με τον πιο δραματικό τρόπο στην Έναστρη Νύχτα. Οι αιγυπτιακοί οβελίσκοι ήταν σύμβολα του Ρα, του θεού Ήλιου, και, όπως τα κυπαρίσσια που εκτείνονταν κάθετα, συνέδεαν το κρύο έδαφος με τη φωτιά των ουρανών, εκφράζοντας την ελπίδα και την αθανασία.

Ζωγραφίζοντας τα κυπαρίσσια σαν οβελίσκους, ο στόχος του Βαν Γκογκ ήταν να εκφράσει το μεγαλείο, τη διαχρονικότητα και τη μνημειακότητα της φύσης, κάτι από το οποίο θα μπορούσε να αντλήσει παρηγοριά στις στιγμές της απελπισίας του.

2. Το σταροχώραφο με τα κυπαρίσσια, Ιούνιος 1889

«Τα κυπαρίσσια εξακολουθούν να με απασχολούν, θα ήθελα να κάνω κάτι με αυτά, όπως οι καμβάδες με τα ηλιοτρόπια, γιατί με εκπλήσσει ότι κανείς δεν τα έχει κάνει ακόμη όπως τα βλέπω εγώ» σημειώνει ο Βαν Γκογκ σε επιστολή του προς τον αδελφό του, Τεό. Σκεφτόταν τα κυπαρίσσια και τις εκφραστικές τους δυνατότητες από τότε που έφτασε στην Προβηγκία τον Φεβρουάριο του 1888, ωστόσο η καρποφορία στην τέχνη του ήρθε μετά την άφιξή του στο Saint-Rémy. Παραδεχόμενος ότι επιθυμούσε να «κάνω κάτι με αυτά… όπως τα βλέπω» ο Βαν Γκογκ εξομολογήθηκε μια βασική πτυχή της προσωπικής του ανθεκτικότητας: Τον αγώνα για επαγγελματική επιτυχία.

«Είχε πάντοτε μεγάλη προσοχή στο τι συνέβαινε στον κόσμο της τέχνης» εξηγεί η Stein. «Ήταν πολύ φιλόδοξος και πάντα σκεφτόταν την κληρονομιά του. Προσδιόρισε τα κυπαρίσσια πραγματικά από την αρχή ως ένα μοτίβο που είχε απήχηση σε πολλά διαφορετικά επίπεδα. Μίλησε για την ιδέα του, για ένα μοτίβο εμβληματικό της Προβηγκίας που θα τον ξεχώριζε».

Τα κυπαρίσσια ήρθαν να κυριαρχήσουν στο έργο του, λειτουργώντας ως ένα είδος υπογραφής και σύμβολο της περιοχής που αγαπούσε, σε τοπία όπως το Χωράφι Σιταριού με τα κυπαρίσσια (Ιούνιος 1889).

3. Κυπαρίσσια, Ιούνιος 1889

Η εύρεση ενός μοναδικού στυλ ζωγραφικής της φύσης ήταν επίσης στο μυαλό του Βαν Γκογκ και τη θεωρούσε σημαντικό σκαλοπάτι στο δρόμο προς την ολοκλήρωση. Όταν έφτασε για πρώτη φορά στην Προβηγκία, ήθελε να ιδρύσει μια αποικία καλλιτεχνών και επιθυμούσε ιδιαίτερα την παρουσία του συναδέλφου του, του ζωγράφου Πολ Γκογκέν, το έργο του οποίου θαύμαζε. Ο Ολλανδός γοητεύτηκε από τις τολμηρές ιδέες του Γκογκέν για την τέχνη και τον πνευματικό της ρόλο. Ο Γκογκέν πίστευε ότι οι καλλιτέχνες θα έπρεπε να μελετούν άμεσα τη φύση, αλλά στη συνέχεια να εφαρμόζουν τις δυνάμεις της ανθρώπινης φαντασίας για να τροποποιούν τις εμφανίσεις, εντείνοντας τα σχήματα και τα χρώματα. Ωστόσο, αν και ο Γκογκέν συνάντησε τον Βαν Γκογκ στην Προβηγκία τον Οκτώβριο του 1888, έφυγε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ενοχλημένος από την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του Ολλανδού.

Ο Βαν Γκογκ όμως επέμενε να κάνει τα κυπαρίσσια όχημα καλλιτεχνικής μοναδικότητας. Το έργο Κυπαρίσσια (Ιούνιος 1889) αποτελεί παράδειγμα της μοναδικής προσέγγισής του – ζωγράφισε το δέντρο σαν να ήταν μια παγωμένη στήλη καπνού, που συστρέφεται προς τα πάνω με στριφογυριστές πινελιές του πινέλου, χρησιμοποιώντας την ίδια τεχνική που χρησιμοποιούσε για τη ροή και το τρεμόπαιγμα των γύρω σύννεφων και πεδίων. Η τεχνοτροπία αυτή ήταν προϊόν των βαθιών συναισθημάτων του Βαν Γκογκ για τη φύση. Οι ενέργειες αναπαρίστανται ως ανταποκρινόμενες η μία στην άλλη – η ισχύς των ορυκτών του εδάφους, τα οποία ανασύρονται από τα κυπαρίσσια, ενώνονται σε έκσταση με τον δυναμισμό του ανέμου, των λόφων και του φεγγαριού.

4. Αγροτικός δρόμος στην Προβηγκία τη νύχτα, Μάιος 1890

«Είναι το σκοτεινό σημείο σε ένα ηλιόλουστο τοπίο» έγραψε ο Βαν Γκογκ στον αδελφό του Τεό για τον τόνο των κυπαρισσιών που τον περιέβαλλαν. «Αλλά είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες σκοτεινές νότες, η πιο δύσκολη να πετύχεις». Το σκοτάδι που αντιλαμβανόταν ο Βαν Γκογκ απηχεί τους παραδοσιακούς συνειρμούς των κυπαρισσιών με τον θάνατο και την αθανασία – έννοιες σημαντικές για έναν καλλιτέχνη που αναζητούσε μια βεβαιότητα μέσα στις εναλλαγές της ζωής. Τα κυπαρίσσια φυτεύονταν συχνά σε νεκροταφεία και το ξύλο τους χρησιμοποιούνταν για φέρετρα. Στα γραπτά κλασικών συγγραφέων, όπως ο Οβίδιος και ο Οράτιος, εμφανίζονται στο πλαίσιο του πένθους. Αυτοί οι συσχετισμοί διατηρήθηκαν μέσα στους αιώνες, επανεμφανιζόμενοι στα θεατρικά έργα του Σαίξπηρ και στα μυθιστορήματα του Βίκτωρος Ουγκώ, συγγραφείς που ο Βαν Γκογκ γνώριζε και θαύμαζε.

«Εκτιμούσε ότι επρόκειτο για αιωνόβια δέντρα και σίγουρα γνώριζε τους συνειρμούς τους με την αναγέννηση, την αθανασία και τον θάνατο» εξηγεί η Stein. «Από την αρχή τα συσχέτισε με τα αστέρια και το σιτάρι, που ήταν οι δοκιμασμένες μεταφορές του για την αιωνιότητα και τους αιώνιους κύκλους της ζωής. Στάθηκαν για χιλιετίες ως προστάτες και φύλακες της υπαίθρου από τους άγριους βόρειους ανέμους».

Στο έργο Αγροτικός δρόμος στην Προβηγκία τη νύχτα, το κυπαρίσσι δεσπόζει στο κεντρικό σημείο της σύνθεσης, χωρίζοντας ένα αστέρι από το φεγγάρι στον νυχτερινό ουρανό. Από κάτω δύο άνδρες – που πιθανώς συμβολίζουν τον Βαν Γκογκ και τον Γκογκέν – απομακρύνονται από το αρχαίο, οβελιστικό δέντρο.

Λίγο μετά τον πίνακα αυτόν ο Βαν Γκογκ εγκατέλειψε την Προβηγκία και μετακόμισε σε μια πόλη κοντά στο Παρίσι, εξακολουθώντας να επιθυμεί την ιδέα μιας δημιουργικής συνεργασίας με τον Γκογκέν. Το κυπαρίσσι στον πίνακα μοιάζει με έναν τελευταίο φόρο τιμής στα θεμέλια της φύσης, της πνευματικότητας, της καλλιτεχνικής φιλοδοξίας και της πολιτιστικής ιστορίας που είχαν στηρίξει τον Βαν Γκογκ στη νότια Γαλλία.

Ο Βαν Γκογκ αυτοκτόνησε τον Ιούλιο του 1890. Στην κηδεία του, το φέρετρο του καλλιτέχνη ήταν στρωμένο με ηλιοτρόπια και κλαδιά κυπαρισσιού, τα δύο χαρακτηριστικά μοτίβα του καλλιτέχνη. Σήμερα συνδέουμε τον καλλιτέχνη κυρίως με τα ηλιοτρόπια – σύμβολο της πρόσκαιρης αφοσίωσης και της παροδικής χαράς. Ο Βαν Γκογκ αποκαλούσε τα ηλιοτρόπια του «το συμπληρωματικό και συνάμα το ισοδύναμο» των κυπαρισσιών του, τα οποία αντιπροσώπευαν το σταθερό και το αιώνιο.

Τα κυπαρίσσια ήταν για τον Βαν Γκογκ το σύμβολο της ανθεκτικότητας. Όπως λέει η Stein, η έκθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης δείχνει τον ακλόνητο χαρακτήρα του Βαν Γκογκ: «Την επινοητικότητά του, την αποφασιστικότητά του να συνεχίσει, την ικανότητά του να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις που βρίσκονταν στο δρόμο του με νέα φρέσκια εφεύρεση».

Έβλεπε τα κυπαρίσσια ως γιγαντιαία τοτέμ στο τοπίο, σύμβολα της δύναμης της φύσης, προστάτες της προβηγκιανής υπαίθρου. Αντλούσε από την ιστορία, τη δική του αίσθηση φιλοδοξίας και τους παραδοσιακούς συμβολισμούς από την τέχνη και τη λογοτεχνία για να ενημερώσει το όραμά του και να δημιουργήσει μια διαρκή εικόνα – του βαθύ χρόνου, της φιλοδοξίας, της μοναδικότητας και της εσωτερικής δύναμης απέναντι στις αναταράξεις της ζωής.

• «Τα Κυπαρίσσια του Βαν Γκογκ» βρίσκονται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης έως τις 27 Αυγούστου 2023.

*Με στοιχεία από το bbc.com