Η έκθεση τηςΤζάνις Ραφαηλίδου «στέκει ως ένα ερωτικό γράμμα προς ένα άλογο»

Δεν έχω ξεκαθαρίσει μέσα μου εάν είμαι από τους τύπους που αντιλαμβάνονται την τέχνη ανάλογα με την ανατριχίλα στην σπονδυλική στήλη ή από τους άλλους, που απαιτούν εξήγηση, ανάλυση και ανάγνωση κάποιων τεχνοκριτικών κειμένων. Τείνω προς το πρώτο, όχι το άλλο δε βοηθάει. Αντιθέτως, πλέκει πιο ορθά το συναίσθημα.

Γιατί μιλώντας για τέχνη μιλάμε ευθύβολα για συναισθηματική φόρτιση και απόκοσμη ερμηνεία του υπαρκτού κόσμου. Ή μήπως το ανάποδο;

«Σε μια πρώτη ανάγνωση αφήνουν τον θεατή να αναρωτηθεί για την ερμηνεία τους ως ευρήματα κακοποίησης ή φροντίδας, τιθάσευσης ή ηδονής, δημιουργώντας ηθελημένα μια παρεξηγημένη αφήγηση που συμπεριλαμβάνει τις διαπροσωπικές σχέσεις και τους έμφυλους ρόλους» λέει παρακάτω η Τζάνις Ραφαηλίδου, αλλιώς Janis Rafa, μιλώντας για τα έργα της πρώτης της ατομικής έκθεσης, «Riddles for resilient tongues» στην Ελλάδα, την οποία παρουσιάζει το opbo studio σε επιμέλεια της Ιωάννας Γερακίδη.

«Αυτή η διπλή ανάγνωση ή παρερμήνευση που προκύπτει, είναι κάτι που με αφορά και συχνά το χρησιμοποιώ και στα κινηματογραφικά μου έργα» συνεχίζει η Janis.

Ένα σύντομο τετ-α-τετ με την καλλιτέχνιδα Τζάνις Ραφαηλίδου

-Ποια είναι η μεγαλύτερη δύναμη της κινούμενης εικόνας; Ρωτάω γιατί βλέπω ότι την προσθέτετε συχνά στο έργο σας;

Η κινούμενη εικόνα, τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στον κινηματογράφο, είναι ένα πολυσύνθετο και δύσκολο μέσο, με ρίσκο. Απαιτεί ομαδική δουλειά, μεγάλα μπάτζετ και ένα όραμα που μόνο στην ολοκλήρωση του μπορείς να σιγουρευτείς ότι τελικά έχει πετύχει. Ο λόγος που έχω εξελίξει τις ιδέες μου μέσω του video art  και του κινηματογράφου είναι διότι η κινούμενη εικόνα μού επιτρέπει να οριοθετώ και να επαναδιαπραγματεύομαι την πραγματικότητα που ήδη ξέρουμε κάτω από νέους όρους; εντάσσοντας για παράδειγμα την παρουσία του ζώου, της σιχαμάρας, του taboo. Την τελευταία δεκαετία στο έργο μου έχω την τάση να χρησιμοποιώ μια κινηματογραφική δομή, όπου όμως απουσιάζει ο λόγος (διάλογος, πρόζα) και η γραμμική σεναριακή αφήγηση. Συνθέτω μια εικονολατρική γλώσσα που είναι πολύ προσωπική, δημιουργώντας έναν κόσμο που θυμίζει ή ταυτίζεται κάποιες φορές με το πραγματικό ή το οικείο, αλλά παρόλα αυτά παραμένει άχρονο και διεθνές.

-Σχέδια, γλυπτό ή κινούμενη εικόνα;

Εξαρτάται την περίοδο, ειδικά μετά από ένα μεγάλο γύρισμα είναι καταπραϋντικό να επιστρέφεις σε μια πιο εσωτερική διαδικασία όπως το σκίτσο. Αλλά το ιδανικό για μένα είναι να συμβαίνουν όλα ταυτόχρονα και το ένα να ταΐζει το άλλο, ώστε η σύνθεση όλων να είναι πιο οργανική.

-Μιλήστε μου για την έκθεση «Riddles for resilient tongues», την πρώτη σας ατομική έκθεση στην Ελλάδα.

Είναι μια έκθεση που συνθέτει σκίτσα, γλυπτά, λέξεις και ημερολογιακές καταγραφές έχοντας ως κεντρικό άξονα την έννοια της συναίνεσης, της υποταγής, αλλά και της εξαπάτησης ενστίκτων. Όλα αυτά μέσα από ένα αυτοβιογραφικό πρίσμα εξομολογήσεων και ευρημάτων που περιγράφουν την ανθρώπινη διαστροφή και ευρηματικότητα. Με έναν τρόπο, η έκθεση στέκει ως ένα ερωτικό γράμμα προς ένα άλογο. Αφηγείται μια σχέση βασισμένη στην ανάγκη του ανθρώπινου στοιχείου να κυριαρχήσει, να χειραγωγήσει, αλλά και να ζητά να αγαπηθεί απεγνωσμένα.

-Εκτός από το «Lacerate», την ταινία μικρού μήκους με την οποία συμμετείχατε στην κεντρική έκθεση της 59ης Μπιενάλε Βενετίας, όλα τα άλλα έργα σας είναι άγνωστα στην έκθεση. Θέλετε να μου μιλήσετε για αυτά;

Είναι μια νέα, σε εξέλιξη δουλειά στην οποία σε συνεργασία με την Ιωάννα Γερακίδη μπόρεσα να της δώσω φόρμα και να στοχαστούμε παρέα γύρω από την κατασκευή της και τα νοήματα που παραθέτει. Δεν ήθελα να παρουσιάσω μια προϋπάρχουσα δουλειά (αν εξαιρέσουμε το «Lacerate» που είναι ένα κινηματογραφικό έργο του 2020), αλλά να ανοίξω την πρακτική μου προς έναν νέο τρόπο αφήγησης στον χώρο. Τα έργα, τα οποία ποικίλουν σε μορφή και υλικά (όπως π.χ. στομίδες αλόγων, αυτόματες ποτίστρες σταυλισμού, ηλεκτρολύτες γλυμένοι από άλογα) φέρουν την έννοια του ξεμυαλίσματος μέσα από τα ίδια τους τα υλικά και την παρελθοντική τους χρήση. Σε μια πρώτη ανάγνωση αφήνουν τον θεατή να αναρωτηθεί για την ερμηνεία τους ως ευρήματα κακοποίησης ή φροντίδας, τιθάσευσης ή ηδονής, δημιουργώντας ηθελημένα μια παρεξηγημένη αφήγηση που συμπεριλαμβάνει τις διαπροσωπικές σχέσεις και τους έμφυλους ρόλους. Αυτοί η διπλή ανάγνωση ή παρερμήνευση που προκύπτει, είναι κάτι που με αφορά και συχνά το χρησιμοποιώ και στα κινηματογραφικά μου έργα.

-Πώς θα περιγράφατε το ύφος και τις ανησυχίες σας σε κάποιον που θα σας ρωτούσε χωρίς να έχει εικόνα του έργου σας;

Νομίζω πως το έργο μου πηγάζει από την εξής απλή συγκυρία του ότι μεγάλωσα ως μοναχοπαίδι ανάμεσα σε ζώα και κατοικίδια και έτσι έμαθα να εκτιμώ την σιγή (του ανθρώπινου) και να δίνω βάση στην παρατηρητικότητα. Έμαθα, δηλαδή, να εστιάζω στα ένστικτα, στην διαφορετικότητα, την σωματικότητα, τις υφές και το ζωώδες.

Σειρά τώρα έχει το σύντομο τετ-α-τετ με την curator Ιωάννα Γερακίδη

-Ποιος είναι ο κεντρικός άξονας της έκθεσης;

Ο άξονας όλων των ατομικών εκθέσεων των καλλιτέχνιδων που επιμελούμαι στο opbo studio ξεκινάει από την έννοια, την ιδέα της σαγήνης. Και στην πραγματικότητα, ξεκίνησε λιγότερο από εμένα και περισσότερο από τις καλλιτέχνιδες και τις πρακτικές τους, της Janis Rafa ανάμεσά τους. Με έναν τρόπο στην λέξη «seduction» είδα μία κοινή κατεύθυνση στις θεματικές τους. Το «seduction», η σαγήνη, το «ξεμυάλισμα» φέρει λόγω της ετυμολογίας του τις ποιότητες της απόκλισης, του να οδηγείς ή να οδηγείσαι έξω από το προδιαγεγραμμένο μονοπάτι. Δεν είναι δηλαδή αμιγώς συνδεδεμένο με την σεξουαλικότητα ή την ερωτική αποπλάνηση. Μαζί του, ωστόσο, κουβαλάει, συμβολικά τουλάχιστον, μια ενοχοποίηση, συχνά συνδεδεμένη με τη θηλυκή ταυτότητα και την ερωτική της δύναμη.

Οι προσωπικές εκθέσεις των καλλιτέχνιδων που θα δούμε τους επόμενους μήνες, ανάμεσά τους και η ongoing έκθεση της Janis, «Riddles for Resilient Tongues», εξερευνούν τις ψυχοκοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις αυτής ακριβώς της απόκλισης. Μιλούν για τη «σαγήνη» όχι ως μια πράξη εξαπάτησης αλλά ως μια θέση ενδυνάμωσης και αυτοδιάθεσης, όταν ερωτικά συμβαίνει σε συναινετικά πλαίσια ή όταν κοινωνικά, πεισματικά εμμένει στην διαφορετική ταυτότητά της. Και η καθεμία το κάνει με τον δικό της τρόπο. Oι ατομικές αυτές εκθέσεις αποτελούν αφηγήσεις και ως τέτοιες εμπίπτουν σε μια διαδικασία παρατήρησης σχημάτων εύθραυστων ή οξύμωρων, βιωμένων εμπειριών, σωματοποιημένων θέσεων, που μεταξύ άλλων αφορούν την ερωτική επιθυμία, την στοργή, την τρυφερότητα αλλά και το πλήγωμα, τον θρήνο, την απώλεια.

Στην έκθεση της Janis Rafa, «Riddles for Resilient Tongues», ο γενικός αυτός άξονας ανοίγει στις μη χαρτογραφημένες σχέσεις ελέγχου και εγκλωβισμού που επιβάλλονται στα ζώα από τον άνθρωπο και στις προεκτάσεις των σχέσεων αυτών, τόσο μεταφορικά όσο και κυριολεκτικά, στους έμφυλους ρόλους. Αυτές οι δυναμικές έρχονται στο προσκήνιο μέσα από την δουλειά της Rafa, αγγίζοντας με ένα ημερολογιακό τρόπο την απόκλιση από την κανονικοποιημένη οπτική μας για τα ζητήματα αυτά. Και σε μία δεύτερη ανάγνωση, αγγίζουν και την αλλότητα μίας συναινετικής λιβιδινικής επιθυμίας, που επίσης, και ίσως λόγω της ευθραυστότητάς της, έχει δαιμονοποιηθεί. Γιατί τα αντικείμενα που βρίσκονται στην έκθεση αυτή φέρουν στον νου μια εργαλειοποίησή τους σε πλαίσια αμοιβαία ερωτικής απόλαυσης.

-Τι είχατε στο μυαλό σας ενώ δουλεύατε πάνω στην έκθεση;

Νομίζω η έννοια του ξεμυαλίσματος ως μία χειρονομία πεισματικής αντίστασης στην κανονικότητα, είναι μία καλή αρχή του τι είχα κατά νου, λόγω του ότι είναι συνδεδεμένη με αυτό που ξεφεύγει από το μυαλό, τη λογική, την γραμμική συνέπειά της και ορίζει τον λόγο, τις αποφάσεις, τις επιθυμίες και τα τραύματά μας. Η έκθεση της Janis, με κάποιο τρόπο, ακολουθεί ή ακόμα και δημιουργεί ένα τέτοιου είδους ξεμυάλισμα. Έχει στόχο να δει την έννοια της σαγήνης με λιγότερη ενοχή ή ζήλεια ή φθόνο, όχι πλέον ως δαίμονα αλλά ως αποδοχή της αλλότητας μέσα μας. Και έτσι, πράγματι, τουλάχιστον στα μάτια μου, μπορεί να υπάρξει σαν χειρονομία αντίστασης στην κανονικότητα.

Ενάντια στην εξουσία της λογικής, λοιπόν, με ενδιέφερε να δω τις ιεραρχικές δομές που φέρει μια σχέση, φιλική, ερωτική, επαγγελματική, και τους τρόπους με τους οποίους μπορούν αυτές οι δομές πραγματικά να επανεξεταστούν και να καταρριφθούν. Στην έκθεση της Janis αυτή η επανεξέταση γίνεται μέσα από τη σχέση ανθρώπου ζώου, η οποία όμως χρησιμοποιείται ως σχήμα για να μιλήσει και για τη σχέση αφεντικού υπαλλήλου ή τη σχέση μεταξύ συντρόφων ή εραστών, κάνοντάς μας παρατηρητές δυναμικών που μερικές φορές κατακρίνουμε, αλλά με κάποιους τρόπους και εμείς οι ίδιοι συντηρούμε.

Όπως γράφω και στο επιμελητικό κείμενο, λοιπόν, τα ερωτήματα που με απασχόλησαν και εξερεύνησα μέσω της δουλειάς της Janis αφορούν στο τι συμβαίνει όταν η ιστορία, το τραύμα και οι μηχανισμοί ελέγχου ή όταν ακόμα και η επιθυμία, η αγάπη ή η τρυφερότητα, φέρουν ως έννοιες και ως πράξεις μια περιπλοκότητα που δεν επιτρέπει ένα και μόνο νόημα, αλλά αντίθετα διευρύνονται, ενσωματώνοντας νέες σημασίες. Και σε αυτά τα πλαίσια το στόμα στην έκθεση της Janis έγινε ο μεταφορικός και κυριολεκτικός άξονας για τη διερεύνηση ζητημάτων κυριαρχίας και υποταγής, καθώς και για την αδιαμφισβήτητη σημασία της συναίνεσης και της αυτοδιάθεσης.

Σε μία σύνοψη, λοιπόν, οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να απομάθουμε το εξουσιαστικό και κανονικοποιημένο βλέμμα, να παρατηρήσουμε την αλλότητα μέσα μας και τελικά να φροντίσουμε τις πληγές μας ήταν οι άξονες πάνω στους οποίους δουλέψαμε με τη Janis.

-Στο επιμελητικό κείμενο, επίσης, διαβάζω τη λέξη «συνύπαρξη». Μιλήστε μου για αυτό. 

Πράγματι γράφω για νέους τρόπους συνύπαρξης και πώς μπορούμε να υπάρχουμε σε αυτούς, όταν εμείς οι ίδιοι, ως άνθρωποι, αναγνωρίσουμε τα αρχεία, τις ψυχικές, κοινωνικές και πολιτικές δομές που μας έχουν ορίσει. Πέραν αυτού, η συνύπαρξη αφορά τον τρόπο που στεκόμαστε στα πράγματα. Από το πώς επιτρέπουμε στα φαινομενικά αντίθετα να υπάρχουν μέσα μας χωρίς να τα κατακρίνουμε, επεξεργάζοντάς τα παράλληλα βέβαια, μέχρι τους τρόπους που βρισκόμαστε με τον άλλον, σύντροφο, εραστή, συνάδελφο, αλλά και ζώο, περιβάλλον ή πολιτισμό, ιστορία και πάει λέγοντας. Εννοώ ότι οι δομές ιεραρχίας, το πώς καμιά φορά χωρίς να το καταλαβαίνουμε επιβάλουμε την εξουσία, απομονώνουμε, καταπιέζουμε ή απορρίπτουμε το(ν) άλλο(ν), είναι πολύ εύκολο να συντηρηθούν. Θέλει προσπάθεια και «συνύπαρξη» για να τις αποδομήσουμε. Όπως λέει και η Janis, θέλει να «αγαπηθούμε λίγο μεταξύ μας» και μέσα μας.

*INFO έκθεσης Riddles for resilient tongues

opbo studio, Φίλωνος 86, Πειραιάς
Διάρκεια έκθεσης:  13 Μαΐου – 17 Ιουνίου 2023
Ωράριο λειτουργίας  Τετάρτη – Σάββατο, 12.00 – 20.00 / Είσοδος Ελεύθερη