Κωνσταντίνος Τσάτσος: Πνευματικό αντίβαρο στη βαρβαρότητα

Δεν διαλέχτηκε χωρίς κάποια σκοπιμότητα για την Προεδρία της Δημοκρατίας ο καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Τσάτσος. Στο κύμα της απαιδευσίας και της βαναυσότητας του στρατώνα που είχε, επί χούντας, κατακλύσει όλα τα ανώτατα αξιώματα της πολιτείας, ο διανοούμενος Κωνσταντίνος Τσάτσος, φίλος και γαμπρός του Σεφέρη, με καταξιωμένες περγαμηνές γύρω από την ποίηση και ειδικός μελετητής του Πλάτωνα και του Παλαμά, ήταν το πνευματικό αντίβαρο στη βαρβαρότητα των σπαθοφόρων που είχαν ιππεύσει βίαια την εξουσία και εξακόντιζαν από δημόσια και ιδιωτικά βήματα αλλεπάλληλα κύματα βαρβαρότητας και αγραμματοσύνης.

Ιδεαλιστής φιλόσοφος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, που τον είχε ελκύσει η πολιτική και άσκησε εξουσία από πνευματικά πόστα, δεν βρήκε πάντοτε στρωμένο το δρόμο του με ρόδα. Στα πρώτα στάδια της πνευματικής και πολιτικής καριέρας του ο μεν Δημήτρης Γληνός, ο κορυφαίος μαρξιστής εκπρόσωπος των ιδεών της Αριστεράς, ονόμασε τον Κωνσταντίνο Τσάτσο νεοκαντιανό ανθυποφιλόσοφο, ενώ φοιτητές που παρακολουθούσαν με άκρα επιμέλεια τα μαθήματά του τότε και αργότερα έγιναν επώνυμα στελέχη του κοινωνικού βίου […] δεν εδίστασαν να κατηγορήσουν τον νεοκαντιανό φιλόσοφο ότι υπερέβαινε τα εσκαμμένα στην πολιτική αντιπαράθεση με την Αριστερά και […] τον κατήγγειλαν σαν εκ του παρασκηνίου καθοδηγητή της φοιτητικής Δεξιάς, του περιβόητου Εθνικού Παμφοιτητικού Συλλόγου, του οποίου μάλιστα έλεγαν ότι είχε σχεδιάσει και το καταστατικό. […]

Ο συντηρητικός στοχαστής, λοιπόν, Κωνσταντίνος Τσάτσος είχε να παλέψει με σκληρούς αντιπάλους στο χώρο μιας αφιλοσόφητης Ελλάδας, όπου η πολιτική τοποθέτηση είχε άμεση συνάρτηση με την ιδεολογική. Κύριος αντίπαλός του στον πολιτικοποιημένο χώρο των ιδεών ήταν ο Γληνός. […] Τα σκάγια δεν έπαιρναν μόνο τον Τσάτσο, αλλά και τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και τον Ιωάννη Συκουτρή […].

«TA NEA», 22.2.1990, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Παρά τις αντιδράσεις του Γληνού, η άρχουσα τάξη της εποχής είχε δώσει την κατάφασή της στη διδασκαλία του Τσάτσου και του Κανελλόπουλου. Τα μαθήματά τους στο μικρό αμφιθέατρο της οδού Μασσαλίας (δεν υπάρχει πια) ήταν τόποι κοσμικών συγκεντρώσεων, όπου έδιναν το «παρών» κομψές κυρίες από τις καλές συνοικίες της πρωτεύουσας, συνεπαρμένες από τη γοητεία του λόγου των δύο καθηγητών, που ήταν πράγματι πυκνός και με εντυπωσιακές αποστροφές. Η κάποτε αθρόα προσέλευση ακροατών στα μαθήματα των δύο νεαρών τότε καθηγητών (μιλάμε για μια εποχή γύρω στο 1935) τούς ενεθάρρυνε να κάνουν βήματα προς την πολιτική. […]

Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος πολύ γρήγορα εγνώρισε τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και συνδέθηκε πολιτικά μαζί του. […] Η εμπέδωση μιας τακτικής πολιτικής συνεργασίας των δύο ανδρών αρχίζει από τότε που επέκειτο μια αλλαγή της ηγεσίας του Ελληνικού Συναγερμού και ο Καραμανλής άρχισε να διαγράφεται στον πολιτικό ορίζοντα ως μέλλων αρχηγός της συντηρητικής παράταξης. […] Από τότε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος τον ακολουθεί πολιτικά, πιστά και απαρασάλευτα, αναγνωρίζοντάς του φιλοσοφικά έναν επιμενίδειο προορισμό, να εξυγιάνει δηλαδή την Ελλάδα. «Αναγνώριζε», λέει ο Τσάτσος, «ο Καραμανλής στον εαυτό του την ιδιότητα του ηγέτη σαν να είχε γεννηθεί γι’ αυτή την αποστολή».

Ο πολιτικός ήταν φανερό πια πως είχε κατακτήσει και υποτάξει το φιλόσοφο, σχέση που είχε ποικιλοτρόπως σχολιαστεί και δεχτεί τα βέλη της δημοσιογραφικής σάτιρας, ιδίως των γελοιογράφων των εφημερίδων.

Το περιστατικό με τους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη, σε ελεύθερη απόδοση του αείμνηστου Βασίλη Ρώτα, δείχνει το βαθμό της εξάρτησης του φιλόσοφου από την τρεχούμενη πολιτική της περίστασης. Ήταν στα 1959 το καλοκαίρι, όταν στο θέατρο Ηρώδου του Αττικού ανέβηκαν οι «Όρνιθες» από τον Κουν σε μετάφραση του μπαρμπα-Βασίλη. Πνεύμα παιγνιώδες και πολιτικοποιημένο, ο αείμνηστος Ρώτας δεν άφησε την ευκαιρία να συγχρονίσει τον Αριστοφάνη με τα καθ’ ημάς οικεία κακά. Και στο στόμα των αριστοφανικών ηρώων έβαλε κάμποσα πολιτικά αδιέξοδα των δικών μας ημερών, τους διωγμούς, τις φυλακές, τις εξορίες, τη φτώχεια μας και την κακομοιριά μας.

Δόθηκε η πρεμιέρα, χάλασε ο κόσμος. Αλλά το κατεστημένο έπαθε σοκ αθεράπευτο και όλοι στράφηκαν εναντίον του υπουργού Προεδρίας Κ. Τσάτσου, που επέτρεψε στους αριστοφανικούς «Όρνιθες» να ξεφωνίσουν και να διαλαλήσουν τα χάλια της μετεμφυλιοπολεμικής αυταρχικής πολιτείας. Και οι «Όρνιθες» στραγγαλίστηκαν στο θεατρικό τους λίκνο της πρεμιέρας χωρίς να ξαναδούν Θεού πρόσωπο…

Το τι έγινε στον Τύπο από την άλλη μέρα κιόλας ήταν απερίγραπτο. Ο Τσάτσος, τόσο εύκολη φυσιογνωμία στη γελοιογράφηση, κατείχε σταθερά την πρώτη σελίδα, ιδίως των «Νέων», συντροφευμένος πάντοτε από μια… κότα ή δεμένη από το λαιμό ή στραγγαλισμένη! […]

Προϊόν του δεσμού του Καραμανλή με τον Τσάτσο ήταν η ανάδειξή του στην Προεδρία της Δημοκρατίας με την ψήφο της Βουλής στις 19 Ιουνίου 1975, ευθύς μετά την επικύρωση του νέου Συντάγματος, το οποίο παρείχε ισχυρά προνόμια στον Πρόεδρο. Είναι προς τιμήν και του Τσάτσου και του Καραμανλή ότι δεν τα επικαλέστηκαν σε περιπτώσεις τριβών και τα άφησαν ανενεργά, ώσπου τα κατάργησε το ΠΑΣΟΚ στην αναθεώρηση του Συντάγματος το 1985. Η ανάδειξη του Τσάτσου στην Προεδρία έφερε, οφείλεται να ομολογηθεί, ένα πνεύμα πολιτισμού και στοχασμού στο θεσμό, που είχε κακοποιηθεί από την παρουσία άμουσων και απαίδευτων σπαθοφόρων. Η παρουσία του Μ. Στασινόπουλου επανέφερε το ήθος. Αλλά ο στοχαστικός και εμβριθής Κωνσταντίνος Τσάτσος, θρεμμένος με τον Πλάτωνα και την ποίηση […], έδωσε νέα πνευματική διάσταση στην Προεδρία και εισήγαγε το ήθος του φιλοσόφου στο θεσμό. Μπορεί να μη συμφωνούσε κανείς μαζί του, αλλά ήταν υποχρεωμένος ν’ ακούσει μια άποψη διατυπωμένη πάντα με υπευθυνότητα και σεβασμό προς τον τυχόν αντίλογο του συνομιλητή του. […] Το πέρασμά του από την Προεδρία έχει αφήσει ίχνη του πνευματικού του εξοπλισμού.

«TΟ ΒΗΜΑ», 20.6.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

*Άρθρο του διακεκριμένου ιστορικού και συγγραφέα Τάσου Βουρνά (1913-1990) για τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, πρώην Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας και ακαδημαϊκό.

Το κείμενο του Βουρνά, που έφερε τον τίτλο «Ένας στοχαστής στην Προεδρία», είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» στις 22 Φεβρουαρίου 1990.

Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, διαπρεπής νομικός, φιλόσοφος, συγγραφέας και πολιτικός άνδρας, είχε εκλεγεί Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας (με 210 ψήφους) ακριβώς πριν από 48 έτη, την Πέμπτη 19 Ιουνίου 1975.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος διά χειρός Μιχάλη Βαφειάδη.