Ζαν-Πολ Σαρτρ: Ο εύγλωττος διαπομπευτής των αστικών αξιών

Το όνομα του Ζαν-Πωλ Σαρτρ, του διασήμου υπαρξιστού λογοτέχνου και φιλοσόφου, επανέφερε τελευταίως εις το προσκήνιον η θορυβώδης υπόθεσις του «στασιαστικού» μανιφέστου που συνέταξεν ο ίδιος και υπέγραψε μαζί με πολλάς δεκάδας Γάλλων διανοουμένων κατά του πολέμου εις την Αλγερίαν. Το μανιφέστο διεκήρυσσε το δικαίωμα των Γάλλων, ακόμη και των στρατιωτών, να απειθήσουν και να αρνηθούν να συμμετάσχουν εις τον πόλεμον. Ο ίδιος ο Σαρτρ, αφ’ ου προς στιγμήν εξηφανίσθη με την φίλην του συγγραφέα Σιμόν ντε Μπωβουάρ, επανήλθεν εις την Γαλλίαν διά να προκαλέση τας αρχάς να τον δικάσουν διά την πράξιν του. Η διεθνής σκοπιμότης ωδήγησε τους αρμοδίους να αγνοήσουν μέχρις ώρας την πρόκλησιν του ανθρώπου του οποίου παραθέτομεν κατωτέρω μίαν χαρακτηριστικήν σκιαγραφίαν γραφείσαν ειδικώς διά τον «Ομπσέρβερ» και «Το Βήμα».

Διά τον κ. Ζαν Πωλ-Σαρτρ η έμπρακτος συμμετοχή του εις τα κοινά αποτελεί το κλειδί ολόκληρης της πνευματικής του στάσεως, που χαρακτηρίζει όχι μόνον τα πολιτικά του φυλλάδια και τους λόγους του, αλλά και τα φιλοσοφικά του συγγράμματα, τα διηγήματά του, τα ογκώδη μυθιστορήματά του, καθώς και τα θεατρικά έργα του, εις τα οποία έχει ιδιαιτέραν επίδοσιν λόγω της εξαιρετικής του αισθήσεως του δραματικού και του παραλόγου.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 11.12.1960, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το πλέον πρόσφατον σκηνικό δημιούργημά του, «Οι εγκάθειρκτοι της Αλτόνα», διαψεύδει παλαιοτέρους φόβους περί της παρακμής του 55ετούς αυτού συγγραφέως, ο οποίος είναι ένας από τους πολυγραφώτερους της εποχής μας. Πρόκειται διά την συγκλονιστικήν ιστορίαν της ωργισμένης αγωνίας ενός Γερμανού εγκληματίου πολέμου, ο οποίος υπεραμύνεται του εαυτού του έναντι της υστεροφημίας – ιστορία που πολλοί ηρμήνευσαν ως αλληγορίαν με θέμα την Γαλλίαν και την Αλγερίαν.

Μολονότι αι αρχαί του τον υποχρεώνουν να αναμιχθή ενεργώς εις την πολιτικήν, εις την πράξιν της οποίας αποδεικνύεται παραδόξως αδαής, δεν χωρεί αμφιβολία ότι ο Σαρτρ διαθέτει ένα από τα πλέον γόνιμα και δυναμικά μυαλά της Γαλλίας – πράγμα που είχεν ως αποτέλεσμα να διαδεχθή τον Ζιντ (σ.σ. ο Αντρέ Ζιντ, 1869-1951, ήταν σπουδαίος μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας, τιμηθείς με Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1947) ως η κυριωτέρα λογοτεχνική και διανοητική μορφή της μεταπολεμικής Γαλλίας. Ύστερα από έναν άσημον βίον με την ιδιότητα του καθηγητού, ο μανδύας της δόξης έπεσεν απάνω του όλως αιφνιδίως, ούτως ώστε να αποκτήση μίαν όλως ασυνήθη συναίσθησιν των ικανοτήτων του. Η αναγνώρισις αυτή ασφαλώς δεν ωφείλετο ούτε εις την καταγωγήν του ούτε εις την περιουσίαν του, αλλ’ εις τας επιτεύξεις του.

Ο πατήρ του ήτο αξιωματικός του Ναυτικού και απέθανεν εις την Ινδοκίναν, όταν ο Ζαν-Πωλ ήτο δύο ετών. Η μητέρα του, Αλσατίς διαμαρτυρομένη, ξαναπαντρεύθηκε και μετοίκησεν εις την Λα Ροσέλ, αφού ενεπιστεύθη την εκπαίδευσιν του υιού της εις τον θείον του, διαμένοντα εις το Παρίσι. Έτσι, ο Σαρτρ επήγεν εις το διακεκριμένον λύκειον του Ερρίκου Δ’ και απεφοίτησεν από την Εκόλ Νορμάλ. Ως φοιτητής –αλλά και κατόπιν– ήτο εύστροφος και κοινωνικός, και παρά την ασχημίαν του, την κάπως μετριαζομένην από μίαν βαθείαν και ωραίαν φωνήν, υπήρξε δημοφιλέστατος μεταξύ του ασθενούς φύλου.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 11.12.1960, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εις τας αρχάς του πολέμου ο Σαρτρ κατετάγη εις την Μετεωρολογικήν Υπηρεσίαν της Αεροπορίας. Το 1940 συνελήφθη αιχμάλωτος μαζί με δύο εκατομμύρια άλλων Γάλλων και απελύθη μετά εν έτος διά λόγους υγείας. Επιστρέψας εις το Παρίσι συνειργάσθη εις την έκδοσιν παρανόμων εντύπων της Αντιστάσεως και συγχρόνως ωλοκλήρωσε το μείζον φιλοσοφικόν του έργον «Το Ον και το μη Ον», επίσης δε έγραψε διάφορα διηγήματα και θεατρικά έργα, εκ των οποίων «Οι Μύγες» παρεστάθησαν εις το Παρίσι χωρίς οι Γερμανοί να αντιληφθούν ότι επρόκειτο περί αλληγορικής σάτιρας στρεφομένης εναντίον των.

Κατά την ριζικήν πολιτικήν στροφήν προς τα αριστερά, η οποία επηκολούθησε την Απελευθέρωσιν, ο εύγλωττος αυτός διαπομπευτής των αστικών αξιών –αι οποίαι τόσον κραυγαλέως ενεσαρκώθησαν εις το καθεστώς του Πεταίν και της μαύρης αγοράς– έγινεν αγρίως της μόδας. Το προσφιλές του καφενείον «Φλορ» –απ’ όπου συντόμως τον εξεδίωξαν τα πλήθη των θαυμαστών του– έγινεν ο τόπος συγκεντρώσεως της αφρόκρεμας των αριστερών διανοουμένων, καθώς και όσων ήθελαν να φαίνωνται ότι ανήκουν εις αυτήν. Και σήμερον ακόμη επιδεικνύεται εις τους περιηγητάς το τραπεζάκι όπου ο μέγας ανήρ συνήθιζε να κάθηται και να αγορεύη.

Η φιλοδοξία του υπαρξισμού, επί της οποίας βασίζεται η φήμη του Σαρτρ και η οποία πάντοτε συνδυάζεται με το όνομά του, εγεννήθη εις την Γερμανίαν πριν γεννηθή ο Σαρτρ. Είναι κατά βάσιν αθεϊστική και υποστηρίζει ότι το σύμπαν δεν έχει νόημα μέχρι της στιγμής όπου αι πράξεις του ανθρώπου τού δώσουν ένα νόημα. Η σαρτρική εκδοχή του υπαρξισμού εδημιούργησεν ή συνέπεσε με ένα ωρισμένον μεταπολεμικόν ευρωπαϊκόν κλίμα. Εάν η παλαιοτέρα γενεά τον απεδοκίμαζε διά την φαινομενικήν επιμονήν του εις την ρυπαρήν πλευράν της ζωής, η νεωτέρα τού έτρεφε απέραντον θαυμασμόν – ο οποίος εξακολουθεί και σήμερον. Ο ίδιος επέμενεν ότι ήτο εξ ίσου παρεξηγημένος τόσον από τους γέρους όσον και από τους νέους. Ο υπαρξισμός του, εδήλωνε, μακράν τού να είναι το ευαγγέλιον της απελπισίας ή η δικαίωσις της ιδρωμένης και ξεχτένιστης ανηθικότητος των υπογείων κέντρων διασκεδάσεως, ήτο ένα προσκλητήριον δράσεως, μία διεκδίκησις της ελευθερίας του ανθρώπου, μία υπογράμμισις του γεγονότος ότι κάθε άτομον οφείλει να αναλάβη την ευθύνην διά το σύνολον της ζωής του.

Το «πιστεύω» αυτό, καλώς ή κακώς, δεν απεδείχθη χρήσιμος οδηγός διά τον Σαρτρ όταν επεχείρησε να το εφαρμόση εις τον δημόσιον βίον και εδιάλεξεν ελευθέρως την Αριστεράν και την πρόοδον έναντι της Δεξιάς και της αντιδράσεως. Η διάκρισις αυτή ήτο επαρκής διά την εποχήν της Κατοχής, όταν η εκλογή ήτο μεταξύ των χιτλερικών και της Αντιστάσεως. Απεδείχθη όμως ολιγώτερον ικανοποιητική όταν εφηρμόσθη εις τον Ψυχρόν Πόλεμον, όπου η Σοβιετική Ένωσις του Στάλιν αντεπροσώπευε την πρόοδον.

Θα ημπορούσε να γραφή ολόκληρον βιβλίον με θέμα «Ο Σαρτρ και το Κομμουνιστικόν Κόμμα», και δεν αποκλείεται τούτο να έδειχνε ότι αι κατά καιρούς θέσεις του συνεδέοντο υπό μιας κάποιας λεπτοτάτης λογικής. Γεγονός, όμως, είναι ότι ο μέσος αναγνώστης δεν ημπόρεσε να παρακολουθήση όλας τας ποικίλας ανελίξεις της στάσεως του Σαρτρ. Το δράμα του «Τα Βρώμικα Χέρια» εφαίνετο να είναι αντικομμουνιστικό, αλλά ο Σαρτρ είπεν ότι δεν ήτο, ενώ το βάρος του «Νεκράσσωφ» εφαίνετο να κλίνη προς την αντίθετον πλευράν. Εν τέλει, η μεγάλη συζήτησις έφθασεν εις κάποιαν κατάληξιν όχι κατόπιν καμμιάς δηλήσεως του Σαρτρ, αλλά όταν ο κ. Χρουστσώφ παρεδέχθη ότι το πλείστον της αντισταλινικής προπαγάνδας ανταπεκρίνετο εις την αλήθειαν, και με την συνακόλουθον απώλειαν ορμής την οποίαν υπέστη το Κ.Κ. Γαλλίας.

Αι πράξεις του Σαρτρ, επί του πρακτικού πεδίου, φαινομενικώς δεν επέτυχον τίποτε. Λόγω του κομμουνιστικού θέματος ήλθεν εις ρήξιν με τους περισσοτέρους κορυφαίους διανοουμένους οι οποίοι ευρίσκοντο πλησίον του και βαθμηδόν απέκτησεν εις το ευρύ κοινόν την φήμην του ακρίτου υπερμάχου του κομμουνισμού. Εν τέλει η Ουγγαρία εξερράγη επί της πολυμηχάνου κεφαλής του και τότε έκαμε μίαν έντιμον επανόρθωσιν από των στηλών του εγκύρου περιοδικού το οποίον διευθύνει: το ειδικόν εκείνο τεύχος των «Νεωτέρων Χρόνων», του οποίου την εισαγωγήν έγραψεν ο ίδιος, παραμένει μία από τας υψηλοτέρας μαρτυρίας και αποτίσεις τιμής προς την Ουγγρικήν Επανάστασιν. Φυσικά, η έρις του με την Σοβιετικήν Ένωσιν –η οποία σήμερον έχει εν μέρει εξομαλυνθή– δεν τον έτρεψε προς τας Ηνωμένας Πολιτείας, περί των οποίων ελάχιστα γνωρίζει και τας οποίας ίσως δεν θεωρεί αξίας μελέτης. Ο Φιντέλ Κάστρο και οι Αλγερινοί επαναστάται αποτελούν σήμερον τα προσφιλή του ιδανικά.

Η αδαημοσύνη των πολιτικών πράξεων του Σαρτρ ωδήγησε μερικούς ξένους κριτικούς να τον διαγράψουν ως απατεώνα, ιδίως εν όψει του γεγονότος ότι σπανίως διστάζει να προσαρμόση τα γεγονότα προς το ιδανικόν διά το οποίον εκάστοτε ενδιαφέρεται. Αλλά, τουλάχιστον, ενδιαφέρεται. Εις μίαν χώραν της οποίας η κυρία ασθένεια είναι η εις εθνικήν κλίμακα αποχή από τα δημόσια πράγματα και η συνακόλουθος παραίτησις της δημοκρατίας υπέρ της ντεγκωλικής δικατορίας, ο Σαρτρ ασφαλώς έχει δίκαιον να προτρέπη τους συμπατριώτας του να αναγνωρίσουν τας συλλογικάς των ευθύνας. Το γεγονός δε ότι το μήνυμά του ηχεί γνησιώτερον εις τα θεατρικά του έργα και εις τα βιβλία του παρ’ ό,τι εις τας πολιτικάς του πράξεις, δεν μειώνει την καιρίαν σημασίαν του διά την παρούσαν γαλλικήν κρίσιν.

*Άρθρο αφιερωμένο στον Ζαν-Πολ Σαρτρ (Jean-Paul Sartre), που έφερε τον τίτλο «Τολμηρός εις την θεωρίαν – Αδαής εις την πολιτικήν» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 11 Δεκεμβρίου 1960.

Ο αρχηγός των υπαρξιστών, όπως χαρακτηρίζεται στο ανωτέρω κείμενο, γεννήθηκε στο Παρίσι στις 21 Ιουνίου 1905 και απεβίωσε στη γαλλική πρωτεύουσα στις 15 Απριλίου 1980.