«Εικόνα και Λόγος»

Ποιος είπε, χωρίς να το πολυσκεφτεί, πως η φωτογραφία είναι μια νεκρή εικόνα της ζωής; Πάντα κοιτώντας μια φωτογραφία στο παλιό οικογενειακό άλμπουμ ή ένα βιβλίο στα παλαιοπωλεία που διαθέτουν χιλιάδες φωτογραφίες, σε περιοδικά ή, αν είσαι φίλος των συγγραφικών εκθέσεων, θα έχεις, πιστεύω, μέσα σου συχνά ομολογήσει πως οι φωτογραφίες και κινούνται και ομιλούν και ακούνε.

Αρκεί να έχεις εκείνη την ειδητική ικανότητα, που λένε οι ψυχολόγοι, δηλαδή μια έκτη αίσθηση που ακούει και παρατηρεί πως σε κάθε εικόνα, ζωγραφική ή φωτογραφική, υπάρχει δυνάμει μια «ζωντάνια», πάντως την αίσθηση ότι αυτό που αποτύπωσε ο φακός είναι μια απειροελάχιστη στιγμή ακινησίας, πριν και μετά την κίνηση. Αλλά μέσα στη στάση που αποτυπώνεται στο φιλμ και στο χαρτί της φωτογραφίας υπάρχει «ο νους» της κίνησης. Νιώθεις πως το πρόσωπο που φαίνεται να ακινητεί στοχάζεται και φροντίζει αυθόρμητα μηχανικά να πραγματοποιήσει το άλλο βήμα.

Κάθε φωτογραφία είναι η ζωή εν στάσει κι όχι, όπως συνήθως νομίζεται, μια νεκρή ζωή. Γιατί υπάρχουν οι απαισιόδοξοι θεατές των φωτογραφιών που πιστεύουν πως οι φωτογραφίες είναι μια υπόμνηση της ακινησίας του θανάτου. Οποιος διαθέτει ένα οικογενειακό άλμπουμ με εικόνες ακινητούσας ζωής, από την καθημερινότητα, τις γιορτές και τις επετείους, από νεογέννητα παιδιά της φαμίλιας, από παππούδες πριν από την αναχώρηση, από ανθρώπους με μια βαλίτσα στο χέρι, περιμένοντας το τρένο ή την ώρα που δένει το πλοίο, πέφτει η γέφυρα και ετοιμάζεται να επιβιβαστεί ο πατέρας, είτε για να πάει ταξίδι με επιστροφή ή στην εξορία ή στη φυλακή της Αίγινας ή στην Αφρική για να μπορέσει να εξασφαλίσει το μέλλον των παιδιών του, ή ακόμη και στα ευρωπαϊκά σκλαβοπάζαρα της απελπισμένης μετανάστευσης ως εργάτες της σύγχρονης τερατώδους βιομηχανίας.

Εχω περάσει ώρες πολλές με φωτογραφίες, ακόμη και 100 ετών, σε παλαιοπωλεία της οδού Ηφαίστου και έχω μέσα μου συγκρατήσει μικρές τραγωδίες ξενιτιάς, απώλειας, ευτυχίας, πένθους και γιορτής. Ενα οικογενειακό άλμπουμ είναι μια ιστορία της μείζονος οικογένειας από τους προπαππούδες έως χθες σε νεκρές στιγμές μιας ζωντανής ιστορίας.

Οι σκέψεις αυτές ήρθαν και ξαναεπιβλήθηκαν στη σκέψη, απολαμβάνοντας ένα έξοχο βιβλίο με τον σημαίνοντα τίτλο «Ελεγείες» (Εκδόσεις Μετρονόμος), με φωτογραφίες του Βασίλη Κολτούκη και κείμενα του φίλου Γιώργου Μανιώτη, σημαίνοντα ευαίσθητο συγγραφέα έντονων εμπειριών. Συγκεντρώθηκαν 70 φωτογραφίες και απέναντι βρίσκεται ένα ποίημα, εμπνευσμένο από αυτές. Προσοχή! Δεν πρόκειται για μια ποιητική περιγραφή, μια πιστή σε άλλη τέχνη απόδοση κάποιων φωτογραφικών στιγμών. Οχι! Είναι μια μετάβαση σε άλλο χώρο, συνοδεία μιας συναισθηματικής, γνωσιολογικής και ουσιαστικής στιγμής.

Ο φωτογράφος, επαγγελματίας στην τέχνη της φωτογραφίας, έχει ταξιδέψει στον κόσμο και έχει αποτυπώσει, πρώτα στο αρνητικό, ύστερα στο χαρτί, ό,τι ο φακός του αποτύπωσε, περιδιαβάζοντας μέσα στη φύση, στις πόλεις, στα δωμάτια, στα λιμάνια, στις αγορές σε Ανατολή και Δύση, στο φως της μέρας και στα φώτα της νύχτας. Και τι κάνει ο ποιητής; Ο,τι κάνει κάθε ποιητής, καταγράφει εν μέτρω και ρυθμώ τις εντυπώσεις του. Και για την ποίηση κάθε πραγματικότητα, φυσική, εικονική, φανταστική είναι υλικό που εμπνέει.

Ο ζωντανός Παπαδιαμάντης στο Μοναστηράκι ή ο Παπαδιαμάντης στη γνωστή φωτογραφία του στον υπαίθριο φωτογράφο στη Δεξαμενή της Αθήνας είναι για το μάτι του παρατηρητή ερεθίσματα για σκέψη και συναίσθημα. Οταν αντικρίζεις τη φωτογραφία του Αγγελου Σικελιανού μπροστά στο φέρετρο του Κωστή Παλαμά ή τη σύλληψη του Αλέκου Παναγούλη στη Γλυφάδα με το μαγιό από τους Εσατζήδες, τα συναισθήματα είναι ανάλογα, αν θέλετε ομόλογα, με τα συναισθήματα της ίδιας σκηνής στην πραγματικότητα. Οταν αντικρίζει κανείς το πτώμα του Λόρκα με το τραύμα στο μέτωπο που του «χάρισε» η ισπανική χούντα, δεν χρειάζεται άλλη εμπειρία στην αναζήτηση άλλης συγκίνησης των πραγματικών δεδομένων.

Σκέφτομαι συχνά, και δεν μπορώ να κάνω, όσο κι αν προσπαθώ, αφαιρέσεις, πώς ήταν ο κόσμος χωρίς φωτογραφίες, ταινίες, βίντεο. Τι τοπίο της Αττικής έβλεπε ο Σοφοκλής, ο Ρωμανός ο Μελωδός τι τοπίο της Μικράς Ασίας, ο Ρήγας τι τοπίο στα περίχωρα της Τεργέστης, τι τοπίο ο Διονύσιος Σολωμός, προσπαθώντας να κάνει ποίηση το Μεσολόγγι;

Ο Μανιώτης, μελετώντας τις φωτογραφίες του Κολτούκη, έκανε την ακινησία κίνηση. Εδωσε στα πρόσωπα ιδέες, συγκινήσεις, ακόμα και προθέσεις και όνειρα. Εφτασε να φέρει στο φως κρυμμένες επιθυμίες, αμαρτίες και εγκλήματα. Εχει συμβεί και η αντίστροφη πορεία, ένας φωτογράφος να φωτογραφίζει τοπία και ανθρώπους, εκκινώντας από τη συγκίνηση ή την εικόνα ή το αίσθημα ενός ποιήματος. Το ενδιαφέρον στα ποιήματα και στις εικόνες του Μανιώτη και του Κολτούκη βρίσκεται στο γεγονός πως ούτε ο ένας, ούτε ο άλλος δεσμεύουν τον αναγνώστη ή τον θεατή στην εμπειρία τους στις δύο τέχνες. Ενας άλλος αύριο ποιητής θα δει άλλα πράγματα σε μια εικόνα και μια εικόνα θα μπορούσε να μας χαρίσει χίλιες διαφορετικές ποιητικές, συναισθηματικές και ανθρώπινες απολαύσεις, συχνά με αποστάσεις που να διατρέχουν από τη χαρά στο πένθος και από τα πάθη στην απόλαυση.