Μ. Καραγάτσης: Το αρσενικό, το ωραίο

Ο Χρόνος κυλάει με άνιση ταχύτητα. Δεν συνεπήρε, δε θόλωσε την παρουσία του Καραγάτση μέσα στο δωδεκάμηνο τούτο διάστημα από το θάνατό του, που συμπληρώνεται αύριο. Ο άνθρωπος είταν πολύ ζωντανός για να σβυστεί από τον αέρα γύρω μας, ο συγγραφέας είχε να πει πολλά ακόμα με τον ακατάστατο πληθωρισμό του. Ο πληθωρισμός αυτός είταν το εχέγγυο, το προτέρημα και μαζί το όριο του Καραγάτση. Εχέγγυο γιατί έπειθε. Προτέρημα γιατί τροφοδοτούσε σταθερά τον οίστρο του. Όριο γιατί του στερούσε το μέτρο.

Συλλογίζομαι συχνά, καθώς κάνω μια προσπάθεια να παρακολουθήσω μια πλευρά της σύγχρονης πεζογραφίας, πως μαζί με ιδιοσυγκρασίες σαν του Καραγάτση πάει, θάλεγε κανένας, να εξαφανιστεί σιγά-σιγά ένας τύπος συγγραφέα προικισμένου με υψηλή αυθεντικότητα, ανεξάρτητη από τα συγκεκριμένα επιτεύγματά της: ο τύπος του συγγραφέα-αφηγητή άδολου, πηγαίου, θα έφτανα να πω «παιδικού». Η εποχή μας, και σαν προπομπός ακόμα των ερχόμενων καιρών, όπως μοιάζει, φέρνει στην επιφάνεια άλλες ιδιοσυγκρασίες, μικτές, σύνθετες, πονηρεμένες, εγκεφαλικές, αλγεβρικές. Το πεζογράφημα, το μυθιστόρημα, στα χέρια τους γίνεται αλληγορία, υπαινιγμός, αίνιγμα, συμβολική εξίσωση, κεφαλοθραύστης, οτιδήποτε θέλετε έξω από αφήγημα. Κατασκευάζονται και θεωρίες για να το στηρίξουν, να το νομιμοποιήσουν, πράγμα καθόλου δύσκολο, αφού δεν υπάρχει στον κόσμο άποψη, ακόμα και η πιο αυθαίρετη, που να μην μπορεί να οργανωθεί σε θεωρία, σώνει να το θέλει. Το σταθερό γνώρισμα αυτού του τύπου πεζογραφήματος είναι πως, όταν διακόψετε την ανάγνωσή του, δεν δοκιμάζετε ύστερα καμμιά λαχτάρα να τη συνεχίσετε. Το πολύ-πολύ να νιώθει μια τέτοια περιέργεια ο επαγγελματικά ενδιαφερόμενος, δηλαδή ο νεαρός συγγραφέας ή κρυπτοσυγγραφέας. Καμμιά αναλογία όμως με το αίσθημα ευδαιμονίας, τη βαθειά κι’ ανέφελη εκείνην ηδονή που έκανε τον αναγνώστη της πηγαίας πεζογραφίας να βυθίζεται στο ρεύμα της καθώς σε θερμό λουτρό και να νιώθει τη ζωή του ν’ αναδιπλώνεται σε μιαν άλλη δευτέρου βαθμού ζωή γεμάτην μεθυστικά βιώματα και συναρπαστικές γνωριμίες. Θα έλεγα πως η τέχνη του μυθιστορήματος πάει να στερηθεί μιαν ανθρωπιά και μια προσήνεια που είταν ακριβώς οι αποχρώντες λόγοι της παρουσίας της στον κόσμο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.9.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Καραγάτσης ανήκε στους άδολους αφηγητές. Οποιαδήποτε «πρόθεση» κι’ αν έβαζε πότε-πότε, εκ των υστέρων, στα κείμενά του, δεν κατόρθωνε, ευτυχώς, να πείσει πως είναι αυτή και η αφετηρία του. Ο επιστημονισμός του είταν όψιμος, αναφομοίωτος, πίσω από τον υπερτονισμένο πανσεξουαλισμό του έβλεπες έβλεπες συχνά το πείσμα, την επιθυμία του πειραχτηρίου να σκανταλίσει τους πουριτανούς ή τους υποκριτές. Μη λησμονούμε πως επιστημονίζουσες αφέλειες είχαν ακόμα και οι μέγιστοι της μυθιστοριογραφίας: ο Ζολά νόμιζε πως κάνει βιολογία, ο Μπαλζάκ κοινωνιολογία, ο Τολστόι έφτασε ν’ αυτοκαταργηθεί από την ψύχωση της ηθικής διδαχής.

Όλ’ αυτά είναι φαινομενικές μόνον αντιφάσεις. Στην ουσία κάνουν κατάδηλη τη θεμελιακή ιδιότητα του γεννημένου μυθιστοριογράφου: την αφέλεια, την ευπιστία. Ξεγελιέται, πιστεύει σε μιαν «αποστολή» με τον ίδιον ακριβώς τρόπο που ξεγελιέται και πιστεύει στα πρόσωπα που ξεπηδάνε μέσ’ από τη φαντασία του κι’ από το σκοτεινό του ένστικτο. Να πέσω εδώ στην αφόρητη κοινοτοπία να θυμίσω το κλασικό ανέκδοτο του Μπαλζάκ, που διέκοψε ένα φίλο του, καθώς εκείνος του ανιστορούσε τα βάσανά του, για να του πει: «Ας γυρίσουμε τώρα στην πραγματικότητα: με ποιον να παντρέψουμε την Ευγενία Γκραντέ;» Την ένταση αυτή της δημιουργικής αυθυποβολής τη δοκιμάζει κάθε γνήσιος μυθιστοριογράφος, όπως άλλωστε και κάθε γνήσιος δραματικός ποιητής. Η επινόηση της τελευταίας φιλολογικής ώρας να καταργηθούν, τόσο στο μυθιστόρημα όσο και στο δράμα, τα ζωντανά πρόσωπα, οι χαρακτήρες με ταυτότητα κι’ ολοκληρία, για να προβληθεί στη θέση τους το διαλυτικό στοιχείο της σύγχρονης ψυχής ή και η οντολογική της αοριστία, είναι «θέσεις» ενδιαφέρουσες αλλά και ξένες στην πραγματική φύση του δημιουργικού δαιμόνιου. Ο γεννημένος μυθιστοριογράφος ξεκινάει βασικά από ένα στοιχείο θετικό, από ένα όραμα που το απαρτίζουν υποκατάστατα της ζωικής εμπειρίας: άνθρωποι και γεγονότα, πρόσωπα και περιστάσεις. Αυτά όλα μαζί, στον αμοιβαίο συσχετισμό τους, αναδίνουν ένα προσωπικό άρωμα και λούζονται σ’ ένα ειδικό φως: είναι η «ατμοσφαίρα» του μελλογέννητου έργου. Ο ποιητής ζωής συγκινείται από την ατμοσφαίρα ακριβώς αυτήν, δηλαδή από την πεμπτουσία του διάχυτου ανθρώπινου στοιχείου. Συγκινείται και δοκιμάζει επιταχτική την παρόρμηση να την ανακοινώσει. Η ανακοίνωση είναι το έργο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.9.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Βρίσκουμε στον Καραγάτση την ευπιστία τούτη, τη σημαδιακή, του μυθιστοριογράφου. Τη συναντούσαμε στον άνθρωπο, τότε που ζούσε, να εκδηλώνεται σα μια μανία του ν’ αφηγήται προφορικά, στις φιλικές του επαφές, τις ιστορίες που έπλαθε. Τ’ ανιστορούσε όλ’ αυτά διεξοδικά, μ’ επιμονή, λεπτομέρειες, συνεπαρμένος. Το πρόσωπό του, τότε, έφεγγε, το χαμόγελό του γινόταν παιδικά πονηρό, καταθαμπωμένο. Κι’ εμείς, είτε τον παρακολουθούσαμε είτε κάναμε πως τον παρακολουθούμε, συλλογιζόμασταν πως μέσα του στοιχειώνει τη στιγμή τούτη το προαιώνιο δαιμόνιο του παραμυθά, που ζει σύγκαιρα σε δυο διαφορετικά επίπεδα, στην πραγματικότητα και στην υπερπραγματικότητα. Και πως γι’ αυτόν η πρώτη υπάρχει μόνο και μόνο για να τροφοδοτεί τη δεύτερη.

Ενόσω ζούσε, τον διάβαζαν πολύ και τον επέκριναν. Όταν πέθανε, τον ανέβασαν στα σύννεφα, τον μεταχειρίστηκαν για μέτρο. Πολύ φυσικά όλ’ αυτά: ζούμε ακόμα την ώρα του πάθους. Ας μου επιτραπεί ωστόσο να θυμίσω ό,τι παρατηρούσα κι’ ένα χρόνο πριν από σήμερα: πως όποιος ενδιαφέρεται ειλικρινά και τίμια να κάνει Ιστορία, πρέπει να συγκρίνει με ό,τι έχει προηγηθεί προπάντων, γιατί η Ιστορία είναι ανέλιξη οργανική. Ο Καραγάτσης, την ώρα που ήρθε στο προσκήνιο, είχε να πει το λόγο του. Και τον είπε. Αντί να του ζητάμε ό,τι δεν είχε σκοπό να δώσει, ή να του φορτώνουμε ό,τι δεν του ανήκε, καλλίτερα θα είταν να ξεκρίνουμε νηφάλια εκείνο που τον χαρακτήριζε. Είταν αρσενικό κι’ ωραίο. Δεν θα προθυμοποιηθώ να το εξηγήσω εδώ, γιατί δεν είναι έργο των συνοδοιπόρων να συμπεραίνουν. Καταθέσεις μονάχα μπορούν και πρέπει να κάνουν, χρήσιμες για την κρίση της Ιστορίας. Κι’ έπειτα, θα εξομολογηθώ και τούτο: προτιμώ να κρατήσω το μυστικό, να πάρω μαζί μου το σύνθημα του καιρού μου. Αν οι νεώτεροι θέλουν, δεν έχουν παρά να το αναζητήσουν και να το ανακαλύψουν με τη γόνιμη έρευνα που αποκρυπτογραφεί τις εποχές και δίνει φωνή στα χείλη εκείνων που έχουν φύγει. Αν πάλι το θεωρούν άσκοπο, αν το περιφρονήσουν, είναι ολότελα περιττό να το έχει καταδώσει ένας στρατιώτης της φρουράς που το τήρησε επειδή πίστευε πως είχε κάτι να διαφυλάξει…

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.9.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

*Άρθρο του Άγγελου Τερζάκη για τον Μ. Καραγάτση, που έφερε τον τίτλο «Μνημόσυνο» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 13 Σεπτεμβρίου 1961.

Ο Μ. Καραγάτσης (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτρη Ροδόπουλου), πολυγραφότατος συγγραφέας της Γενιάς του Τριάντα, γεννήθηκε στην Αθήνα στις 23 Ιουνίου 1908 και απεβίωσε στην ίδια πόλη στις 14 Σεπτεμβρίου 1960.