Κλασική Εποχή: Η ποίηση στη σκιά των τριών Μεγάλων (Μέρος Γ’)

Αναμφίβολα, η δραματική παραγωγή ακόμα και στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αιώνα π.Χ. βρισκόταν τόσο πολύ στο προσκήνιο, ώστε τα υπόλοιπα ποιητικά είδη περνούσαν μοιραία στο περιθώριο. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε η χορικολυρική ποίηση, νέες μορφές της οποίας αναπτύχθηκαν στο β’ μισό του 5ου αιώνα π.Χ.

Κατ’ αρχάς, η μεταστροφή που σημειώθηκε στο πεδίο του χορικού λυρισμού έγινε αισθητή στο διθύραμβο, ο οποίος –θυμίζουμε– είχε ήδη εξασφαλίσει μέσα στη νεαρή αθηναϊκή δημοκρατία μια σταθερή θέση στο πλαίσιο των διονυσιακών αγώνων και –ως εκ τούτου– μιαν αυτόνομη ύπαρξη. Καρπός της στενότατης επαφής του διθυράμβου με την τραγωδία, προπάντων στα Μεγάλα Διονύσια, ήταν η αλληλεξάρτηση των δύο αυτών ποιητικών ειδών.

Έχουμε ήδη αναφερθεί στη σαφέστατη επίδραση που άσκησε ο λεγόμενος νεοαττικός διθύραμβος στα χορικά (στα λυρικά μέρη της τραγωδίας) του Ευριπίδη και του Αγάθωνος. Τώρα, στο σημείο αυτό, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι συνέβη και το αντίστροφο: η γένεση του νεοαττικού διθυράμβου δεν είναι νοητή χωρίς να ληφθεί υπόψη ο σταθερός συναγωνισμός του διθυράμβου με την τραγωδία, η πίεση που ασκούσε η δεύτερη στον πρώτο αφενός με τη μεγαλύτερη έντασή της και αφετέρου με τα πλουσιότερα εκφραστικά μέσα της. Έτσι εξηγείται το πώς ο διθύραμβος αποτίναξε τα δεσμά της μετρικής αντιστοιχίας των στροφών, προσέδωσε λάμψη στο παλαιό λυρικό αφηγηματικό ύφος και εισήγαγε στο μέτρο του δυνατού μιμητικά στοιχεία.

Βάσει των λιγοστών πληροφοριών που έχουμε στη διάθεσή μας, η μουσική του νέου διθυράμβου αποσκοπούσε σε έναν ισχυρό αισθητικό αντίκτυπο, χωρίς να υποτάσσεται στο κείμενο –σύμφωνα με το πνεύμα του αρχαίου χορικού λυρισμού–, αλλά χρησιμοποιώντας αυτό απλώς ως ένα υπόστρωμα. Η καινούρια αυτή προσέγγιση προκάλεσε την αντίδραση των κύκλων εκείνων που θεωρούσαν τη μουσική ένα εξόχως σημαντικό παιδευτικό μέσο, συνυφασμένο με τη διαμόρφωση του ήθους.

Είναι προφανές ότι η νέα μορφή του διθυράμβου –όπως εξάλλου και η όλη μεταβολή στη χορικολυρική ποίηση και στη μουσική της– είναι άμεσα συναρτημένη με τις πνευματικές ανησυχίες τής υπό εξέταση περιόδου, με τις ανατρεπτικές ιδέες της σοφιστικής, ήτοι με την τολμηρή απόπειρα να διαφύγει το ανθρώπινο πνεύμα από το τέλμα της παράδοσης.

Αντίστοιχη εξέλιξη με εκείνη του διθυράμβου παρατηρήθηκε σε ένα αρχαίο είδος τραγουδιού που σχετιζόταν με τη λατρεία του Απόλλωνος και ήταν συνδεδεμένο με το όνομα του Τέρπανδρου. Ο Νόμος, περί ου ο λόγος, η απολλώνια αυτή μονωδία με συνοδεία κιθάριος (λύρας), έφθασε σε ένα στάδιο ολόιδιο με εκείνο του νέου διθυράμβου (το διονυσιακό χορικό τραγούδι συνοδευόταν από μουσική αυλού).

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η κίθαρις, μια ανώτερη εκδοχή της κλασικής λύρας (πηγή: luthieros.com/el).

Κλασική Εποχή: Η ποίηση στη σκιά των τριών Μεγάλων (Μέρος Α’)

Κλασική Εποχή: Η ποίηση στη σκιά των τριών Μεγάλων (Μέρος Β’)