Σαλβαδόρ Αλιέντε: Το τραγούδι, η χαρά και το φρόνημα για την πάλη

Στις τελευταίες του ώρες, στις 11 Σεπτεμβρίου 1973, όταν η βία και ο φόνος έβαζαν τέλος στη Χιλιανή Δημοκρατία, ο Σαλβαντόρ Αλλιέντε απηύθυνε στους συναγωνιστές του τα τελευταία του λόγια, και μέσα σ’ αυτά περιλαμβάνονταν και ειδικές ευχαριστίες προς «αυτούς που τραγούδησαν, αυτούς που μας έδωσαν τη χαρά και το φρόνημα για την πάλη». Δεν ήταν τυχαία λόγια αυτά από το στόμα του Προέδρου της Χιλής, ο οποίος σε λίγο θα πέθαινε. Απεναντίας, αποτελούσαν επιβεβαίωση της αξίας του κινήματος του χιλιανού τραγουδιού, το οποίο άνθησε υπό τον Αλλιέντε. Οι τραγουδιστές, οι συνθέτες, οι μουσικοί και όλοι οι άλλοι που συμμετείχαν στο τραγουδιστικό κίνημα έφερναν στις γειτονιές και στη ζωή των Χιλιανών εργατών, αγροτών και χωρικών μια ανανεωμένη χιλιανή κουλτούρα, που είχε για καιρό αγνοηθεί από τους δυνάστες της χώρας.

Ο Σαλβαδόρ Αλιέντε

Για πλούσιες χώρες είναι δύσκολο να εκτιμηθεί τι σημαίνει η μουσική στη ζωή που κάνουν οι απόκληροι τόπων όπως η Χιλή. Στις χώρες αυτές, όπου μία σχετική ευημερία υπάρχει, δεν ζητούν από τους τραγουδιστές τους να τους θυμίζουν τη φτώχεια, την αδικία και την καταπίεση του πνεύματος. Απεναντίας, προτιμούν τους Φρανκ Σινάτρα και τις Μπάρμπρα Στρέιζαντ, που η αναιμική μουσική τους βοηθάει τους ακροατές να ξεχνούν την πραγματικότητα και όχι να την αντιμετωπίζουν. Για την εργαζόμενη τάξη της Χιλής, που είχε απορρίψει την ξενόφερτη κουλτούρα της Ευρώπης και της Αμερικής, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Το σημειώνει η Βιολέττα Πάρρα, ποιήτρια – τραγουδίστρια στενά δεμένη με τον φτωχόκοσμο της Λατινικής Αμερικής, όταν λέει: «Δεν παίζω την κιθάρα μου για να χειροκροτήσουν. Τραγουδάω για τη διαφορά ανάμεσα στην αλήθεια και στο ψέμα. Αλλιώς δεν τραγουδάω καθόλου».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 10.11.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το χιλιανό τραγουδιστικό κίνημα εγκαινιάσθηκε στις αρχές της περασμένης δεκαετίας. Μια από τις δυνάμεις του ήταν ο Βίκτωρ Χάρα, νεαρός τραγουδιστής – συνθέτης, από φτωχή οικογένεια της νοτίου Χιλής. Η μητέρα του Χάρα ήταν λαϊκή τραγουδίστρια και εμφανιζόταν με την κιθάρα της στα πανηγύρια του θέρου, στους γάμους και στις κηδείες των χωρικών. Ακολουθώντας τη, εδώ και εκεί, ο μικρός Βίκτωρ έμαθε ν’ αγαπάει τη φυσική έκφραση των αισθημάτων και τα μουσικά ιδεώδη αυτού του λαού. Τα λόγια των τραγουδιών δεν απομνημονεύονταν από δίσκους ή κασέτες, αλλά περνούσαν από στόμα σε στόμα, από τους γέρους στους νέους. Τα κρατούσαν ζωντανά οι οικογένειες που δεν μπορούσαν να τα ξεχάσουν, γιατί δεν μπορούσαν να γλυτώσουν από την αδικία και από τα δεινά που περιγράφουν μερικά απ’ αυτά τα τραγούδια.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 10.11.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το «φολκλόρ» κυλούσε από νωρίς στις φλέβες του, και έτσι ο Χάρα αφοσιώθηκε στη μουσική της πατρίδας του και στον λαό της, που τόσο την είχε ανάγκη. Ο Χάρα επέπρωτο να γίνει ο δημιουργός του χιλιανού τραγουδιστικού κινήματος, γιατί ήταν λαϊκός τραγουδιστής με όλη τη σημασία της λέξεως. Στον Χάρα οι εργάτες και οι αγρότες δεν έβλεπαν το μεγαλείο, έβλεπαν κάτι ακόμη πιο πολύτιμο: τον εαυτό τους. Ο Χάρα λέει σε ένα από τα τραγούδια του:

Δεν τραγουδάω επειδή έτσι μ’ αρέσει
ούτε για να επιδείξω τη φωνή μου
αλλά για τα όσα λέει η τίμια κιθάρα μου
γιατί η καρδιά της είναι σαν τη γη
και σαν περιστέρι πηγαίνει πετώντας
απαλά σαν τον αγιασμό
ευλογώντας τους γενναίους και τους ετοιμοθάνατους,
κι’ έτσι το τραγούδι μου βρήκε έναν σκοπό
όπως θα έλεγε η Βιολέττα Πάρρα.
Ναι, η κιθάρα μου είναι ένας δουλευτής
που λάμπει και ευωδιάζει άνοιξη.
Η κιθάρα μου δεν είναι για τους φονιάδες
τους άπληστους για χρήμα και δύναμη
αλλά για τον λαό που μοχθεί
έτσι που το μέλλον να μπορέσει να ανθήσει.
Δεν τραγουδάω για να κολακέψω
ούτε για να κάνω τους ξένους να κλαίνε.
Τραγουδάω για μια χώρα σαν λουρίδα
στενή αλλά ατέλειωτα βαθιά.
Στη γης όπου αρχίζουμε
στη γης όπου τελειώνουμε
τα γενναία τραγούδια θα γεννήσουν ένα τραγούδι
που θα είναι πάντα καινούργιο.

Ο Χάρα και πολλοί άλλοι μουσικοί, ποιητές και καλλιτέχνες, οι οποίοι δούλευαν κρυφά για την αναζωογόνηση της χιλιανής λαϊκής κουλτούρας, δεν ήταν ελεύθεροι να εκφρασθούν με πληρότητα ως την εποχή όπου οι εκλογές έφεραν στην εξουσία την κυβέρνηση Αλλιέντε. Προηγουμένως η κυβέρνηση και τα μέσα μαζικής ψυχαγωγίας αδιαφορούσαν για τη λαϊκή κουλτούρα, θεωρώντας την ανάξια σε σύγκριση με την ξενόφερτη «εκλεπτυσμένη» κουλτούρα της Ευρώπης, την οποία είχαν υιοθετήσει οι εύπορες τάξεις. Οι εργαζόμενοι δοκίμαζαν έκπληξη ακούγοντας το ραδιόφωνο να μεταδίδει αμερικανική μουσική ροκ, ενώ οι λαϊκοί τραγουδιστές της ίδιας της Χιλής ακούγονταν ελάχιστα.

Ο Σαλβαδόρ Αλιέντε (δεξιά) και ο Αουγκούστο Πινοσέτ

Με τη νίκη της Λαϊκής Ενώσεώς του, το 1970, ο Αλλιέντε άλλαξε αυτή την κατάσταση. Ο Χάρα, που οι Χιλιανοί αντιδραστικοί τον μισούσαν, ενώ πολλοί από τους πολιτικούς που είχαν χάσει την εξουσία τον θεωρούσαν επικίνδυνο προπαγανδιστή, έβλεπε τώρα το τραγουδιστικό κίνημα να φθάνει στην πλήρη άνθησή του. Τα εργοστάσια είχαν τις δικές τους ομάδες τραγουδιού, οι εργάτες των ορυχείων έγραφαν και ανέβαζαν έργα για τη ζωή τους, και οι γειτονιές συνάζονταν γεμάτες υπερηφάνεια, για να δουν και να ακούσουν τις εκφράσεις της δικής τους κουλτούρας. Το 1972 συγκεντρώθηκαν στην Κούβα κάπου εξήντα συνθέτες και τραγουδιστές, στο πρώτο συμπόσιο λατινοαμερικανικής μουσικής. Παρών ήταν και ο Βίκτωρ Χάρα, ο οποίος μίλησε για τη σχέση μουσικής και επαναστάσεως:

«Δεν μπορεί να υπάρξει επαναστατική μουσική, αν πίσω από τη δημιουργία δεν υπάρχει ο επαναστάτης. Δεν μιλάω για τον διανοουμενίστικο ρομαντισμό ούτε για την πολιτική λιβελλογραφία ούτε για τον επαναστατικό παιδισμό. Μιλάω για την ευγενέστερη, απλούστερη, βαθύτερη και αυθεντικότερη έκφραση του λαού μας, είτε είναι καντάτα είτε συμφωνία είτε απλό τραγούδι με μια κιθάρα. Αν ο μουσικός είναι επαναστάτης εργαζόμενος, τότε στο έργο του θα προβάλει ό,τι συγκινεί τον λαό μας σε τούτη την εποχή των μεγάλων κοινωνικών αλλαγών. Αυτό θα γίνει χωρίς πατερναλισμό και χωρίς ελιτισμό. Θα ξεπηδήσει από την τάξη του δημιουργού και θα συγχωνευθεί μαζί της, στην τάξη των εργατών και των αγροτών. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος που βλέπω για να χτίσουμε την καινούργια κουλτούρα και για να ξεμπερδεύουμε με όλα τα παλιά σχήματα».

Ο Βίκτωρ Χάρα δολοφονήθηκε από τη χούντα στο Σαντιάγο κατά το πραξικόπημα. Προτού τον πυροβολήσουν, οι βασανιστές του διάσημου κιθαριστή θεώρησαν σωστό να του συντρίψουν τα δάχτυλα, να του σπάσουν τα χέρια και ύστερα να τον βάλουν να παίξει. Η Αγγλίδα σύζυγος του Χάρα, η Τζόαν, διέφυγε στην Αγγλία μαζί με τις δυο κόρες τους. Τώρα βρίσκεται στην Αμερική, με το Ίντι – Ιλιμάνι, χιλιανό μουσικό συγκρότημα, το οποίο συνεχίζει το έργο του δολοφονημένου τραγουδιστή.

Στη φυλακή, πριν από τον θάνατό του, ο Χάρα συνέθεσε ένα ποίημα. Δεν μπορούσε να το εμπιστευθεί στο χαρτί, και έτσι οι συγκρατούμενοί του το αποστήθισαν. Όταν μερικοί από αυτούς διέφυγαν από τη φυλακή, βγήκε μαζί τους και το τραγούδι. Αυτή η πράξη αδελφοσύνης, που μας πηγαίνει αιώνες πίσω, όταν όλη η λογοτεχνία μεταδιδόταν από στόμα σε στόμα, πραγματώνει μια από τις βαθύτερες πεποιθήσεις του Χάρα: ότι το «φολκλόρ» είναι η αυθεντικότερη γλώσσα που μπορεί να έχει μια χώρα. Σκοτώνοντας τον Χάρα η χιλιανή χούντα δεν σκότωσε το χιλιανό τραγουδιστικό κίνημα. Βοήθησε να αρχίσει μια καινούργια φάση.

*Άρθρο του αμερικανού δημοσιογράφου και ειρηνιστή Colman McCarthy για τη Χιλή της δεκαετίας του ’60 και του ’70, για το χιλιανό πρόεδρο Σαλβαδόρ Αλιέντε και το χιλιανό μουσικό Βίκτορ Χάρα. Το ενδιαφέρον κείμενο του McCarthy, που έφερε τον τίτλο «Το τραγούδι στην Χιλή είναι μια μορφή αγώνος», είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα The Washington Post και στο «Βήμα» (στην ελληνική εφημερίδα, την Κυριακή 10 Νοεμβρίου 1974).

Ο Colman McCarthy

Ο Σαλβαδόρ Αλιέντε (Salvador Allende Gossens) γεννήθηκε στην πόλη Βαλπαραΐζο στις 26 Ιουνίου 1908 και απεβίωσε στο Σαντιάγο στις 11 Σεπτεμβρίου 1973.

Ο Βίκτορ Χάρα

Ο Βίκτορ Χάρα (Victor Lidio Jara Martinez) γεννήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 1932 και απεβίωσε στις 16 Σεπτεμβρίου 1973.