Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Β’)

Τα επικριτικά σχόλια του Πλάτωνος για τη γραφή, που παραθέσαμε στο τέλος του αμέσως προηγούμενου άρθρου μας, φανερώνουν ότι ο ίδιος θεωρούσε τους γραμμένους λόγους απλώς ως ένα τεχνικό βοήθημα, ένα συμπληρωματικό και μόνο στοιχείο στην όλη επίπονη προσπάθεια αναζήτησης και απόκτησης της αληθινής γνώσης. Συγχρόνως, όμως, υποσημαίνουν από τη μια τη συνθετότητα στη σχέση μεταξύ του προφορικού λόγου και της γραφής, και από την άλλη το γεγονός ότι πολλοί Έλληνες της εποχής του Πλάτωνος (4ος αιώνας π.Χ.) είχαν αρχίσει πλέον να αναζητούν την πραγματική γνώση σε γραπτά κείμενα. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι και οι ίδιες οι θεωρίες του Πλάτωνος επέζησαν εντέλει χάρη στους γραπτούς διαλόγους του.

Τούτων δοθέντων, το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι στον ελληνικό κόσμο των Αρχαϊκών και των Κλασικών Χρόνων υπήρχαν ταυτόχρονα και οι δύο μέθοδοι επικοινωνίας, η προφορική και η γραπτή. Η λεγόμενη προφορικότητα –όρος που περιλαμβάνει το σύνολο των ομιλιών και τραγουδιών, το σύνολο της άγραφης, προφορικής παρουσίασης– διαδραμάτιζε πέραν πάσης αμφιβολίας έναν κεντρικό ρόλο στο πεδίο της επικοινωνίας, αλλά τούτο δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι η γραφή –σε συνάρτηση πάντα με το εκάστοτε επίπεδο αλφαβητισμού– ήταν αμελητέα, περιθωριακή ή περιορισμένης χρήσεως. Με άλλα λόγια, παράλληλα με τον προφορικό ή και τραγουδισμένο λόγο, που χάρη στις μοναδικές του ιδιότητες θεωρούνταν μεγάλης αξίας, ο γραπτός λόγος κατάφερε –προϊόντος του χρόνου και όχι παντού ομοιόμορφα– να διεισδύσει στις διάφορες όψεις του ελληνικού πολιτισμού, να κατοχυρώσει τη δική του, ολοένα και περισσότερο ισχυρή θέση από επικοινωνιακής απόψεως.

Τα ανωτέρω έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, εάν ληφθεί υπόψη ότι η επικρατούσα αντίληψή μας για τον κόσμο των Κλασικών Χρόνων είναι αυτή που έχει διαμορφωθεί βάσει αφενός των γραπτών κειμένων που επιβιώνουν ως σήμερα και αφετέρου των κάθε λογής καταλοίπων του κόσμου αυτού (εικαστικών, αρχιτεκτονικών κ.ά.). Οι διαθέσιμες μαρτυρίες, δεδομένου ότι είναι γραπτές, στρέφουν εκ των πραγμάτων την προσοχή μας στους εγγράμματους ανθρώπους εκείνων των χρόνων, σε εκείνους που άφησαν πίσω τους γραπτά μνημεία. Όλο το υπόλοιπο κομμάτι των κοινωνιών της Κλασικής Εποχής, οι αναρίθμητοι άλλοι (όπως οι φτωχοί χωρικοί και οι δούλοι) που δεν κληροδότησαν κάτι στους επιγενομένους, καταλαμβάνουν αναπόφευκτα σαφώς μικρότερο χώρο από τους προαναφερθέντες στην εικόνα που έχουμε σχηματίσει για τον ελληνισμό των Κλασικών Χρόνων.

Πόσοι, όμως, ήταν αυτοί οι εγγράμματοι της Κλασικής Εποχής που μονοπωλούν κατ’ ουσίαν το ενδιαφέρον μας; Ποιο ήταν, άλλως πως, το ποσοστό αλφαβητισμού –έστω και στοιχειώδους– κατά τη διάρκεια εκείνων των χρόνων; Εικάζεται βασίμως ότι αυτό ήταν αρκετά χαμηλό επί τη βάσει των σημερινών κριτηρίων, ενώ είναι βέβαιο ότι υπήρχαν μεγάλες αποκλίσεις στην κλίμακα αλφαβητισμού. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και όσοι συγκαταλέγονταν τρόπον τινά στους εγγραμμάτους δεν είχαν στο σύνολό τους τη διττή ικανότητα και να διαβάζουν και να γράφουν (έστω και αδέξια), πολλώ δε μάλλον τη δυνατότητα να απολαύσουν την ανάγνωση ενός ποιητικού κειμένου ή ενός εκτενούς παπυρικού κειμένου.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Α’)