Η απροθυμία πολλών κορυφαίων χωρών στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική να σταθούν στο πλευρό του ΝΑΤΟ για τον πόλεμο στην Ουκρανία έφερε για άλλη μια φορά στο προσκήνιο τον όρο Παγκόσμιος Νότος.

Τι σημαίνει;

«Γιατί τόσο μεγάλο μέρος του Παγκόσμιου Νότου υποστηρίζει τη Ρωσία;» ήταν πρόσφατα ο τίτλος ενός δημοσιεύματος. «Η Ουκρανία προσεγγίζει τον “Παγκόσμιο Νότο” για ν’ αμφισβητήσει τη Ρωσία», τονιζόταν σ’ έναν άλλον.

Τι σημαίνει όμως αυτός ο όρος και γιατί βρίσκεται στην επικαιρότητα τα τελευταία χρόνια;

Ο Παγκόσμιος Νότος αναφέρεται σε διάφορες χώρες σ’ όλο τον κόσμο που μερικές φορές περιγράφονται ως «αναπτυσσόμενες», «λιγότερο ανεπτυγμένες» ή «υπανάπτυκτες».

Πολλές απ’ αυτές τις χώρες – αν και σε καμία περίπτωση δεν είναι όλες – βρίσκονται στο νότιο ημισφαίριο, κυρίως στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική, γράφει σε ανάλυσή του ο Jorge Heine.

Γενικά, είναι φτωχότερες, έχουν υψηλότερα επίπεδα εισοδηματικής ανισότητας και πλήττονται από χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής και σκληρότερες συνθήκες διαβίωσης σε σύγκριση με τις χώρες του «Παγκόσμιου Βορρά» – δηλαδή, πλουσιότερα έθνη που βρίσκονται κυρίως στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη, με ορισμένες προσθήκες στην Ωκεανία και αλλού.

Πέρα από τον «Τρίτο Κόσμο»

Ο όρος Παγκόσμιος Νότος (Global South) φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1969 από τον πολιτικό ακτιβιστή Καρλ Ογκλσμπι.


Παγκόσμιος Νότος εναντίον Παγκόσμιου Βορρά; (εικόνα από essex.ac.uk)

Γράφοντας στο φιλελεύθερο καθολικό περιοδικό Commonweal (Κοινωνικό Συμφέρον), ο Ογκλσμπι υποστήριξε ότι ο πόλεμος στο Βιετνάμ ήταν το αποκορύφωμα μιας ιστορίας βόρειας «κυριαρχίας στον παγκόσμιο νότο».

Αλλά μόνο μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης το 1991 – που σήμανε το τέλος του λεγόμενου «Δεύτερου Κόσμου» – ο όρος απέκτησε δυναμική.

Μέχρι τότε, ο πιο κοινός για τ’ αναπτυσσόμενα έθνη – χώρες που δεν είχαν ακόμη εκβιομηχανοποιηθεί πλήρως – ήταν «Τρίτος Κόσμος».

Αυτός ο όρος επινοήθηκε από τον Αλφρεντ Σοβί το 1952, σε αναλογία με τα τρία ιστορικά ιδιοκτησιακά καθεστώτα της Γαλλίας: την αριστοκρατία, τον κλήρο και την αστική τάξη.

Ο «Πρώτος Κόσμος» αναφερόταν στα προηγμένα καπιταλιστικά έθνη, ο «Δεύτερος Κόσμος» στα σοσιαλιστικά έθνη υπό την ηγεσία της Σοβιετικής Ενωσης και ο «Τρίτος Κόσμος» στα αναπτυσσόμενα έθνη, πολλά εκ των οποίων εκείνη την εποχή βρίσκονταν ακόμα υπό τον αποικιακό ζυγό.

Το βιβλίο του κοινωνιολόγου Πίτερ Γουόρσλεϊ το 1964, The Third World: A Vital New Force in International Affairs (Ο Τρίτος Κόσμος: Μια ζωτική Νέα Δύναμη στις Διεθνείς Σχέσεις), έκανε περισσότερο δημοφιλή τον όρο.

Πιο ουδέτερος όρος

Το βιβλίο αναφέρει επίσης τον «Τρίτο Κόσμο» ως τη ραχοκοκαλιά του Κινήματος των Αδεσμεύτων, το οποίο είχε ιδρυθεί μόλις τρία χρόνια νωρίτερα ως αντίθεση στη διπολική ευθυγράμμιση του Ψυχρού Πολέμου.

Αν και η άποψη του Γουόρσλεϊ γι’ αυτόν τον «Τρίτο Κόσμο» ήταν θετική, ο όρος συνδέθηκε με χώρες που μαστίζονται από τη φτώχεια, την ανέχεια και την αστάθεια.

Ο «Τρίτος Κόσμος» έγινε συνώνυμο των δημοκρατιών της μπανάνας (μπανανίες) που κυβερνώνται από δικτάτορες – μια καρικατούρα που διαδίδεται από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης.

Η πτώση της Σοβιετικής Ενωσης – και μαζί της το τέλος του λεγόμενου Δεύτερου Κόσμου – παρείχε ένα βολικό πρόσχημα για να εξαφανιστεί και ο όρος «Τρίτος Κόσμος». Η χρήση του μειώθηκε γρήγορα τη δεκαετία του 1990.

Στο μεταξύ, οι όροι «ανεπτυγμένες», «αναπτυσσόμενες» και «υπανάπτυκτες» χώρες αντιμετώπισαν επίσης κριτική για τον λόγο ότι προέβαλαν τις δυτικές χώρες ως πρότυπα, κι’ εκείνες που βρίσκονταν εκτός αυτής της ομάδας ως καθυστερημένες.

Ολο και περισσότερο άρχισε λοιπόν να χρησιμοποιείται προς αντικατάστασή τους ο πιο ουδέτερος «Παγκόσμιος Νότος».


Το γράφημα δείχνει τη χρήση με την πάροδο του χρόνου των όρων Παγκόσμιος Νότος, Τρίτος Κόσμος και Αναπτυσσόμενες Χώρες, σε πηγές αγγλικής γλώσσας. Google Books Ngram Viewer, CC BY

Γεωπολιτική, όχι γεωγραφική

Ο όρος «Παγκόσμιος Νότος» δεν είναι γεωγραφικός. Στην πραγματικότητα, οι δύο μεγαλύτερες χώρες του – η Κίνα και η Ινδία – βρίσκονται εξ ολοκλήρου στο βόρειο ημισφαίριο.

Αντίθετα, η χρήση του υποδηλώνει ένα μείγμα πολιτικών, γεωπολιτικών και κοινών οικονομικών στοιχείων μεταξύ των εθνών.

Οι χώρες στον Παγκόσμιο Νότο ήταν ως επί το πλείστον τα θύματα του ιμπεριαλισμού και της αποικιακής κυριαρχίας, με τις αφρικανικές χώρες ίσως το πιο ορατό παράδειγμα.

Τους προσδίδεται μια πολύ διαφορετική θέση γι’ αυτό που οι θεωρητικοί της εξάρτησης έχουν περιγράψει ως τη σχέση μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας στην παγκόσμια πολιτική οικονομία – ή, για να το θέσω με απλά λόγια, τη σχέση μεταξύ «της Δύσης και των υπολοίπων».

Δεδομένης της ανισορροπίας στο παρελθόν μεταξύ πολλών χωρών του Παγκόσμιου Νότου και του Παγκόσμιου Βορρά – τόσο κατά την αυτοκρατορική εποχή όσο και του Ψυχρού Πολέμου – δεν είναι περίεργο ότι σήμερα πολλοί επιλέγουν να μην ευθυγραμμίζονται με καμία μεγάλη δύναμη.

«Μετατόπιση του πλούτου»

Κι’ ενώ οι όροι «Τρίτος Κόσμος» και «υπανάπτυκτος» υποδηλώνουν εικόνες οικονομικής αδυναμίας, αυτό δεν ισχύει για τον «Παγκόσμιο Νότο».

Από τις αρχές του 21ου αιώνα, μια «μετατόπιση του πλούτου», όπως την έχει αναφέρει η Παγκόσμια Τράπεζα, από τον Βόρειο Ατλαντικό στην Ασία-Ειρηνικό έχει ανατρέψει μεγάλο μέρος της συμβατικής άποψης σχετικά με το πού παράγονται τα πλούτη του κόσμου.


Tο ΑΕΠ ως προς την αγοραστική δύναμη των εθνών στην ομάδα BRICS ήδη ξεπερνά αυτό της G7

Μέχρι το 2030 προβλέπεται ότι τρεις από τις τέσσερις μεγαλύτερες οικονομίες θα βρίσκονται στον Παγκόσμιο Νότο – με τη σειρά Κίνα, Ινδία, Ηνωμένες Πολιτείες και Ινδονησία.

Ηδη, το ΑΕΠ ως προς την αγοραστική δύναμη των εθνών στην ομάδα BRICS που κυριαρχείται από τον Παγκόσμιο Νότο – Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική – ξεπερνά αυτό της ομάδας των Επτά (G7) του Παγκόσμιου Βορρά.

Και υπάρχουν τώρα περισσότεροι δισεκατομμυριούχοι στο Πεκίνο παρά στη Νέα Υόρκη.

Παγκόσμιος Νότος σε σταθερή πρόοδο

Αυτή η οικονομική στροφή συμβαδίζει με την ενισχυμένη πολιτική προβολή.

Οι χώρες στον Παγκόσμιο Νότο παρεμβαίνουν ολοένα και περισσότερο στην παγκόσμια σκηνή – είτε πρόκειται για τη μεσολάβηση της Κίνας στην προσέγγιση του Ιράν με τη Σαουδική Αραβία είτε της Βραζιλίας για την προώθηση ενός ειρηνευτικού σχεδίου για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία.

Αυτή η μετατόπιση της οικονομικής και πολιτικής ισχύος οδήγησε ειδικούς στη γεωπολιτική, όπως τους Parag Khanna και Kishore Mahbubani, να γράψουν για τον ερχομό ενός «ασιατικού αιώνα».

Αλλοι, όπως ο πολιτικός επιστήμονας Oliver Stuenkel, έχουν αρχίσει να μιλούν για έναν «μεταδυτικό κόσμο».

Ενα πράγμα είναι σίγουρο: Ο Παγκόσμιος Νότος επιδεικνύει πολιτική και οικονομική δύναμη που οι «αναπτυσσόμενες χώρες» και ο «Τρίτος Κόσμος» δεν είχαν ποτέ.

Headlines