Χαρίλαος Τρικούπης: Ο θεμελιωτής της σύγχρονης Ελλάδας

Στις 11 Ιουλίου 1832 γεννιέται στο Ναύπλιο μία από τις σπουδαιότερες πολιτικές προσωπικότητες στην ιστορία του ελληνικού κράτους, ο Χαρίλαος Τρικούπης.

Διετέλεσε επτά φορές και για συνολικά δέκα χρόνια πρωθυπουργός και παρά τις εξαιρετικά περίπλοκες και δυσμενείς συνθήκες, ήταν ο άνθρωπος που έθεσε τις βάσεις για τον εκσυγχρονισμό της Ελλάδας, η οποία διένυε τότε τις πρώτες της δεκαετίες ως αυτόνομο κράτος.

Τα πρώτα δείγματα

Όπως γράφει ο εμβληματικός Μάριος Πλωρίτης στο «ΒΗΜΑ» της 10ης Νοεμβρίου 1996: «Ο Τρικούπης πρωτοέγινε υπουργός Εξωτερικών στα 34 χρόνια του (1866), για να παραιτηθεί μετά ένα χρόνο, διαφωνώντας με τον Γεώργιο Α’, επειδή ο υπουργός υποστήριζε την Κρητική Επανάσταση, που αποδοκίμαζε ο “άναξ”.

»Οχτώ χρόνια αργότερα, θα γράψει τα περιλάλητα άρθρα του “Tις πταίει;” και “Παρελθόν και ενεστώς”, όπου στηλίτευε τις βασιλικές αντισυνταγματικές αυθαιρεσίες, και θα φυλακισθεί για το “έγκλημά” του.

»Αλλά λίγους μήνες αργότερα, θα ορισθεί από τον Γεώργιο πρωθυπουργός και θα γίνει ο “αρχιτέκτων του κοινοβουλευτισμού”, επιβάλλοντας την “αρχή της δεδηλωμένης” (: οι κυβερνήσεις πρέπει να έχουν την δεδηλωμένη έγκριση της πλειοψηφίας του λαου).

«TO ΒΗΜΑ», 10.11.1996, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» Ι «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Ελλάδα που ανέλαβε ο Τρικούπης

Ο Χαρίλαος Τρικούπης αναλαμβάνει, για πρώτη φορά, την πρωθυπουργία τον Απρίλιο του 1875. Ο Πλωρίτης, περιγράφει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η Ελλάδα την περίοδο εκείνη.

«Όταν ο Τρικούπης έγινε πρωθυπουργός, η Ελλάδα ήταν, βέβαια, ανεξάρτητο κράτος από 45 κιόλας χρόνια. Αλλά η κατάστασή της κάθε άλλο παρά ανθηρή ήταν. Οικονομικά, πολιτικά, διοικητικά, έμενε μια “τριτοκοσμική” χώρα» (θα λέγαμε σήμερα) και μ’ έναν ανώτατο άρχοντα, να τσαλαπατά αδιάκοπα το Σύνταγμα που είχε ορκιστεί να “φυλάττει”.

»Στα άρθρα του που προαναφέραμε, ο Τρικούπης στιγμάτιζε το “Στέμμα”, επειδή “διά της διαστροφής του Συντάγματος και της εικονικότητος της Βουλής, κυβερνάται πράγματι η Ελλάς ως μοναρχία απόλυτος” και “επόμενον ήτο να καταστώσι και οι πολιτευόμενοι οποίους διαπλάττει αυτούς το νόθον καθεστώς”.

»Και έριχνε στην Αυλή όλη την ευθύνη για τις “καταχρήσεις και την διαφθοράν πολιτευομένων και λαού”, για τη γενική παράλυση και παραλυσία του κράτους. (…) [Ο Τρικούπης] όχι μόνο θεμελίωσε τον κοινοβουλευτισμό με την “δεδηλωμένη” αλλά κι έμεινε απαρέγκλιτα πιστός στις συνταγματικές διαδικασίες, αρνούμενος κάθε παρέκκλιση από το σύστημα που ο ίδιος είχε επιβάλλει».

Σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής στράφηκε (…) η δραστηριότητα του Τρικούπη, για την ανάπτυξη του οικονομικού, πολιτικού, και πολιτιστικού βίου του τόπου, για την πραγματοποίηση μεγάλων δημόσιων έργων που θα “εξευρωπάιζαν” το λυμφατικό ακόμα κράτος».

Το 2016, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις η βιογραφία του Χαρίλαου Τρικούπη με τίτλο, Ο πολιτικός του «“Τις πταίει” και του “Δυστυχώς επτωχεύσαμεν”». Είναι γραμμένη από την Λύντια Τρίχα, που για δεκεαετίες είχε προχωρήσει σε λεπτομερή και άκρως εμπεριστατωμένη έρευνα σχετικά με τον έλληνα πολιτικό.

Η Λύντια Τρίχα μιλώντας στο «ΒΗΜΑ» της 25ης Νοεμβρίου 2016 και τη Λαμπρινή Κουζέλη φωτίζει σημαντικές πτυχές της προσωπικότητας και της «ιστορίας» του Χαρίλαου Τρικούπη.

Η πτώχευση του 1893

«Το 1882, όταν αναλαμβάνει την κυβέρνηση, το κράτος είναι υπερχρεωμένο, διότι έχει προηγηθεί η προσάρτηση της Θεσσαλίας, και βέβαια η επιστράτευση που χρειάστηκε και τα έξοδα για την προσάρτηση των νέων χωρών δημιουργούν έναν ελλειμματικό προϋπολογισμό. Κανονικά θα έπρεπε να μην καταθέσει ένα δαπανηρό πρόγραμμα.

»Εκείνος όμως κάνει το πρόγραμμά του, το οποίο είναι εκσυγχρονιστικό αλλά πολυέξοδο και αναγκάζεται να δανειστεί. Το 1886, όταν ξαναέρχεται στην εξουσία, υπάρχει ένα τεράστιο έλλειμμα γιατί έχει προηγηθεί ο «ειρηνοπόλεμος» του Δηλιγιάννη.

»Αντί να κηρύξει την πτώχευση, συνεχίζει την πολιτική του, συνεχίζει την επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου κ.τ.λ. Δεν μπορείς να μη δεις ότι δεν είναι μεν ο μόνος υπεύθυνος για τα ελλείμματα αλλά συμβάλλει».

Γελοιογραφία του «Νέου Αριστοφάνη» στις 15 Δεκεμβρίου 1895, λίγες μέρες μετά το «Δυστυχώς, επτωχεύσαμεν» του Τρικούπη

Εκσυγχρονιστής

«Η θεμελίωση των κοινοβουλευτικών αρχών είναι, κατά την άποψή μου, το σημαντικότερο. Βέβαια, ο ίδιος προσπάθησε να εκσυγχρονίσει τη διοίκηση και τον στρατό και τον στόλο.

»Η διοίκηση, παρά τις προσπάθειές του, δεν έγινε αποτελεσματική, αλλά ούτε και ο στρατός αποδείχθηκε αξιόμαχος, καθώς το 1897 ηττήθηκε κατά κράτος. Βέβαια έμειναν τα θωρηκτά. Τελικά, αυτό που παραμένει είναι τα υλικά πράγματα, τα θωρηκτά, τα δημόσια έργα. Από τα μη υλικά όμως κυρίαρχη συνεισφορά του είναι η θεμελίωση του κοινοβουλευτισμού»

Το είπε ο «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν»;

«Δεν αναφέρουν τη φράση τα Πρακτικά της Βουλής, αλλά ο Ανδρέας Συγγρός που βρισκόταν στη Βουλή γράφει ότι την άκουσε. Λέει ότι «τη στιγμή που έλεγε το ‘δυστυχώς επτωχεύσαμεν’ τον κοίταζα στα μάτια». Το ίδιο γράφουν αργότερα και οι εφημερίδες, την αναφέρουν ως φράση που όντως την έχει πει ο Χαρίλαος».

Πολιτικό ήθος

«Ειδικά σε εποχές που εκφράζεται δυσπιστία των πολιτών απέναντι στους θεσμούς και στους πολιτικούς, το ήθος της πολιτικής του Χαρίλαου Τρικούπη αξίζει να τονιστεί. “Δεν ήρθα στην εξουσία για να μείνω, ήρθα για να κάνω τη δουλειά μου” έλεγε, πράγμα που δείχνει πώς πρέπει κανείς να πολιτεύεται και πώς ο πολίτης πρέπει να προσεγγίζει την πολιτική, το πολιτικό έργο».

Ο Τρικούπης και το γυναικείο φύλο

Ο Τρικούπης δεν παντρεύτηκε ποτέ. Υπήξρε δια βίου εργένης. Κυρίαρχο ρόλο στη ζωή του θα παίξει η αδερφή του Σοφία καθώς και η νεαρή βαρόνη Μαρία φον Τράουτενμπεργκ, σύζυγος του αυστριακού πρέσβη στην Αθήνα, την οποία ο Τρικούπης θα ερωτευτεί παράφορα.

«Οι απόψεις του, οι θεωρίες που είχε για τη γυναίκα, δεν διέφεραν από τις απόψεις των συγχρόνων του, δεν ήταν πιο προοδευτικός από την εποχή του σε αυτό το θέμα.

»Από την άλλη πλευρά, η μεν αδελφή του κρατούσε όλο το κόμμα, στη δε βαρόνη έδινε αναλυτική εικόνα της κατάστασης στην Ελλάδα και σχολίαζε μαζί της τη διεθνή πολιτική επικαιρότητα, συνομιλούσε μαζί της όπως θα συνομιλούσε με έναν άντρα.

»Από την πυκνότητα της αλληλογραφίας, τις ημερομηνίες των επιστολών (σ.σ. Μεταξύ Τρικούπη και βαρώνης φον Τράουτενμπεργκ), το περιεχόμενο –ό,τι δηλαδή έχει διασωθεί μετά τις δραστικές επεμβάσεις της Σοφίας, η σχέση τους δεν ήταν πλατωνική.

»Αλληλογραφούσαν, συναντιόντουσαν στο εξωτερικό ή κατά τις επισκέψεις του ζεύγους Φον Τράουτενμπεργκ στην Ελλάδα, εκείνη βρισκόταν στο προσκέφαλό του στις Κάννες στις τελευταίες του στιγμές…».

Το τέλος

Όπως αναφέρει ο Μάριος Πλωρίτης στο «ΒΗΜΑ» της 10ης Νοεμβρίου 1996, «Ο Τρικούπης, νικημένος κατά κράτος στις εκλογές του Απριλίου 1895, “επέλεξεν ως σύντροφόν του την σιωπήν και την εξορίαν” στις Κάννες, όπου και πέθανε τον άλλο χρόνο, “βαθύτατα λυπούμενος ότι αποθνήσκει εις ξένην γην”, όπως ψέλλισε λίγο πριν απ’ το τέλος του. Οι νικητές του ξεθεμελίωσαν σε μεγάλο βαθμό ό,τι εκείνος είχε οικοδομήσει – για να οδηγηθεί η χώρα στην επαίσχυντη ήττα του 1897 (σ.σ. Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897)».