Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Γ’)

Σε συνάρτηση με όσα είχαμε αναφέρει στην καταληκτική παράγραφο του τελευταίου άρθρου μας αναφορικά με το ποσοστό αλφαβητισμού κατά τη διάρκεια των Κλασικών Χρόνων, αλλά και τις μεγάλες αποκλίσεις στην κλίμακα αλφαβητισμού, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η κατάσταση που επικρατούσε στο συγκεκριμένο τομέα δεν ήταν ασφαλώς η ίδια σε όλες τις ελληνικές πόλεις. Υπήρχαν ευδιάκριτες διαφορές από πόλη σε πόλη στο βαθμό διείσδυσης της γραφής στον πολιτικό και κοινωνικό βίο, στον τρόπο με τον οποίον αυτή επηρέαζε το σύνολο της άγραφης, προφορικής παρουσίασης, την ανωτέρω μνημονευθείσα προφορικότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης που ανθίστατο σθεναρά στη γραφή κατά την Κλασική Εποχή ήταν η Σπάρτη. Η χρήση του γραπτού λόγου από τους Σπαρτιάτες ήταν πολύ περιορισμένη, μια και ήταν εδραιωμένη η πεποίθηση ότι δεν υπήρχε ανάγκη γραπτών νόμων. Παρά ταύτα, δεν είναι αληθές ότι όλοι οι Σπαρτιάτες ήταν αναλφάβητοι, όπως διατείνονταν οι άλλοι Έλληνες.

Στον αντίποδα της Σπάρτης βρισκόταν η πόλη-κράτος των Αθηνών, που διατηρούσε την πρωτοπορία στο γραπτό πολιτισμό των Κλασικών Χρόνων. Εκκινώντας από την παραδοχή ότι η δημοκρατία έπρεπε να εδράζεται στη γραπτή καταχώριση των νόμων της πόλης, των κρατικών αλλά και των ιδιωτικών υποθέσεων, οι Αθηναίοι υιοθέτησαν με αποφασιστικότητα τη χρήση της γραφής σε κάθε είδους δημόσια κείμενα (νόμους, ψηφίσματα, φορολογικούς καταλόγους, δαπάνες, καταγγελίες κ.ά.). Η θεμελιώδης αυτή αρχή της αθηναϊκής δημοκρατίας εκφράζεται ξεκάθαρα από τον Θησέα, τον ήρωα της αττικής παράδοσης, ο οποίος –προφανώς υπό την επήρεια των κυρίαρχων ιδεών της εποχής– λέει στις Ικέτιδες του Ευριπίδη (η τραγωδία χρονολογείται στα αρχικά στάδια του Πελοποννησιακού Πολέμου, στο διάστημα 424-421 π.Χ.) τα εξής: «γεγραμμένων δε των νόμων ο τ’ ασθενής ο πλούσιος τε την δίκην ίσην έχει» (όταν όμως υπάρχουν νόμοι γραπτοί, το δίκαιο ισχύει εξίσου και για τον ταπεινό και για τον πλούσιο).

Έτσι, οι αποφάσεις που λαμβάνονταν στους κόλπους της αθηναϊκής πόλης-κράτους δημοσιεύονταν, δηλαδή αναγράφονταν σε στήλες και τοποθετούνταν σε εμφανή δημόσιο χώρο προς ενημέρωση των ενδιαφερομένων. Μεγάλες δημόσιες επιγραφές με νόμους, ψηφίσματα κ.λπ. κοσμούσαν την κλασική Αθήνα, ενώ σε δημόσια κτίρια της πόλης ταξινομούνταν και φυλάσσονταν τα γραπτά αρχεία της. Τούτων δοθέντων, μπορούμε ευλόγως να υποθέσουμε ότι ο αθηναίος πολίτης του 5ου αιώνα π.Χ., προπάντων ο κάτοικος της πόλης, ήταν σε θέση να διαβάζει ή και να γράφει ακόμα. Σε κάθε περίπτωση, είναι σχεδόν βέβαιο πως ήταν περισσότερο εξοικειωμένος με το γραπτό λόγο απ’ ό,τι οι πολίτες άλλων ελληνικών πόλεων, οι οποίοι είτε δε θεωρούσαν εξίσου αναγκαίο κάτι τέτοιο είτε δεν είχαν τις ίδιες ευκαιρίες προς απόκτηση των δεξιοτήτων ανάγνωσης και γραφής.

Η εισβολή του γραπτού λόγου στην κλασική Αθήνα υπήρξε ορμητική και στο χώρο της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, οι δε ενστάσεις που προέβαλλε ο Πλάτων τον 4ο αιώνα π.Χ. –θυμίζουμε ότι θεωρούσε τη γραφή απλή απομίμηση του προφορικού λόγου, ένα είδωλο της γνώσης και όχι αληθινή μόρφωση– συνιστούσαν απλώς μάχες οπισθοφυλακών. Ήδη από τους Αρχαϊκούς Χρόνους ποιητές αποδέχονταν πρόθυμα την καταγραφή των έργων τους σε κείμενα, ενώ ο μέγας Περικλής, τον 5ο αιώνα π.Χ., είχε χρησιμοποιήσει πρώτος γραπτά κείμενα για τους λόγους του. Εξάλλου, από τον ίδιον αιώνα είχαν αρχίσει να καταγράφονται ρητορικοί λόγοι –επιδεικτικοί κ.ά.–, ρητορικές ασκήσεις, καθώς και έργα που είχαν συντεθεί για προφορική απαγγελία, προφανώς για να τεθούν σε κυκλοφορία. Εξάλλου, γνωρίζουμε ότι προς τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. συγγράφονταν και εκδίδονταν διδακτικά εγχειρίδια επί τεχνικών θεμάτων (π.χ., Τέχναι ρητορικαί του Λυσία).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Β’)