Η Αρχαία Κωμωδία πέραν του Αριστοφάνη (Μέρος Α’)

Σε παλαιότερα άρθρα μας είχαμε αναφερθεί στη γένεση της κωμωδίας βάσει της αριστοτελικής εκδοχής – θυμίζουμε ότι ο μεγάλος Σταγειρίτης αποδίδει ορθώς την ονομασία της κωμωδίας στο τραγούδι μιας θορυβώδους συντροφιάς (κώμος), που αποτελούσε το έναυσμα για τη συμμετοχή των πιστών του Διονύσου σε ένα αχαλίνωτο κέφι. Υπ’ αυτό το πρίσμα –είχαμε προσθέσει–, οι ζουμερές αριστοφανικές χοντροκοπιές, όπως και η τάση της αρχαίας κωμωδίας για προσωπικές επιθέσεις, ήταν ριζωμένες σε παλαιά αλλά ζωντανά λαϊκά έθιμα (αττικά καρναβάλια, πομπές με φαλλό, που συνοδεύονταν από ανάλογα τραγούδια, κ.λπ.).

Βεβαίως, στις βασικές αυτές δομικές μονάδες –στα αττικά αυτά κύτταρα, αν θέλετε– της κωμικής θεατρικής παραγωγής έγιναν κατά τους Κλασικούς Χρόνους σημαντικότατες προσθήκες, χάρη στις οποίες επιτεύχθηκε τελικά η αξιοζήλευτη πολυχρωμία της αθηναϊκής κωμωδίας. Ο εν λόγω εμπλουτισμός ήταν συνυφασμένος με την εντυπωσιακή πολυμορφία του αττικού βίου στις πλέον ένδοξες ημέρες της πόλης-κράτους των Αθηνών, με την οικονομική ανάπτυξη και την επεκτατική πολιτική της αθηναϊκής δημοκρατίας, καθώς και με τη σταδιακή μεταμόρφωση της πνευματικής ζωής της, με την έγερση δηλαδή των εφησυχασμένων συνειδήσεων και τη διείσδυση νέων, επαναστατικών αντιλήψεων στο χώρο της τέχνης.

Όσον αφορά τώρα την ιστορική πορεία της κωμωδίας, οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι ήταν εκείνοι που προέβησαν στην τριχοτόμησή της, προτείνοντας τα εξής είδη: την Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία (με διαπρεπέστερο εκπρόσωπό της τον Αριστοφάνη), τη Μέση Κωμωδία και τη Νέα Κωμωδία (κορυφαίος εκφραστής της υπήρξε ο Μένανδρος). Η διάκριση αυτή δεν είναι στην πραγματικότητα απολύτως ευκρινής, δεδομένου ότι τα μεν «σύνορα» της Μέσης Κωμωδίας –ως εξ ορισμού μεταβατικής μορφής– κάθε άλλο παρά ξεκάθαρα είναι, τα δε προτεινόμενα χρονικά όρια για καθεμία από τις προαναφερθείσες φάσεις είναι ρευστά. Πιο συγκεκριμένα, για το πέρασμα από την Αρχαία στη Μέση Κωμωδία επικρατέστερο χρονικό ορόσημο είναι το 404 π.Χ. (τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου) ή το 400 π.Χ., ενώ για τη μετάβαση από τη Μέση στη Νέα Κωμωδία συναντούμε ως αντίστοιχα ορόσημα το 323 π.Χ. (θάνατος Μεγάλου Αλεξάνδρου), το 321 π.Χ. (παρουσίαση του πρώτου έργου του Μενάνδρου στα Λήναια) και το 320 π.Χ.

Δίπλα στους τρεις Μεγάλους της τραγωδίας και στον Κανόνα των Τραγικών, στους κόλπους της αρχαιοελληνικής γραμματείας απαντούν και οι τρεις Μεγάλοι της Αρχαίας Κωμωδίας, τα τρία αστέρια του Κανόνα των Κωμικών: ο Αριστοφάνης, ο Εύπολης (Εύπολις) και ο Κρατίνος. Γύρω από αυτούς έδρασαν στα χρόνια της Αρχαίας Κωμωδίας δεκάδες άλλοι ποιητές –ορισμένοι εξ αυτών πραγματικά αξιόλογοι–, παράγοντας έργα που συνδέονταν στενότατα όχι μόνο με τον πολιτικό βίο αλλά και με τη συνολική ζωή της Αθήνας.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, θυρσοφόροι Σάτυροι και Μαινάδες σε εκστατικό διονυσιακό χορό (Ζωγράφος του Δίνου, Αθήνα, 420-410 π.Χ.).