Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Δ’)

Έχοντας ασφαλώς κατά νουν όσα αναφέραμε στο αμέσως προηγούμενο άρθρο μας σχετικά με την ορμητική εισβολή του γραπτού λόγου στην κλασική Αθήνα –θυμίζουμε ότι κρατούσε τα σκήπτρα μεταξύ των ελληνικών πόλεων όσον αφορά τη χρήση της γραφής–, είμαστε υποχρεωμένοι να παραδεχθούμε ότι σε γενικές γραμμές ο ελληνικός πολιτισμός των Κλασικών Χρόνων υπήρξε ένας πολιτισμός όπου βαρύνουσα σημασία είχαν το οπτικό και το προφορικό. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και στην αθηναϊκή δημοκρατία η δημόσια παρουσίαση –για να είμαστε ακριβέστεροι, η άγραφη, προφορική παρουσίαση– διαδραμάτιζε σημαίνοντα ρόλο στο πεδίο της επικοινωνίας, στο σύνολο των δραστηριοτήτων, από τις θρησκευτικές έως τις πολιτικές. Και αυτός ο προφορικός ή και τραγουδισμένος λόγος –με μια λέξη, η προφορικότητα– απευθυνόταν βεβαίως σε ένα ακροατήριο, γεγονός που δημιουργούσε μια αίσθηση παράστασης κατά κάποιον τρόπο.

Ειδικότερα, οι ποιητές χρησιμοποιούσαν την απαγγελία και πολύ συχνά το τραγούδι, για να επικοινωνήσουν με το κοινό τους, ενώ η μελέτη ενός γραπτού ποιητικού κειμένου αποσκοπούσε κυρίως στην αποστήθιση. Οι ομιλητές, από την άλλη, εκφωνούσαν τους λόγους τους ενώπιον του ακροατηρίου χωρίς να τους διαβάζουν από κάποιο χειρόγραφο. Εξάλλου, η ανάγνωση στον αρχαίο κόσμο, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν ήταν κατ’ αρχήν σιωπηλή, αλλά γινόταν μεγαλοφώνως. Όσο για τα εικονιζόμενα σε αγγειογραφίες αγόρια και κορίτσια με κυλίνδρους παπύρων στα χέρια τους, αυτά είναι πολύ πιθανό να μη διάβαζαν απλώς σιωπηλά, αλλά να αποστήθιζαν κάποια κείμενα, όπως επέβαλλε η τότε κρατούσα αντίληψη στην ελληνική εκπαίδευση. Διαφωτιστικά εν προκειμένω είναι όσα διαβάζουμε στον Πρωταγόρα του Πλάτωνος για τη λειτουργία του γραπτού κειμένου ως απλού μνημονικού βοηθήματος: τα παιδιά, αφού πρώτα μάθαιναν ανάγνωση και γραφή, προέβαιναν στην αποστήθιση των έργων μεγάλων ποιητών, ώστε να μπορούν να τα απαγγέλλουν από μνήμης.

Πέραν της εκμάθησης της ποίησης, εξέχουσας σημασίας ήταν και η μουσική παιδεία, καθώς η παιδευτική και ηθική αξία της μουσικής ήταν πανθομολογούμενη. Ο Αριστοτέλης υπογράμμισε στα Πολιτικά του τη σπουδαιότητα της μουσικής στην παιδεία μιας ιδανικής πόλης. Κατά το σταγειρίτη φιλόσοφο, η μουσική έχει τη δύναμη να διαπλάθει το ήθος, να διαμορφώνει ως ένα βαθμό το χαρακτήρα, με άλλα λόγια να συντελεί στην απόκτηση αρετής. Ως εκ τούτου, οι νέοι πρέπει να εκπαιδεύονται και στη μουσική, να μορφώνονται διά της διδασκαλίας της.

Το ζήτημα της μουσικής παιδείας απασχόλησε και τον Πλάτωνα, γεγονός που υποδηλώνει ότι η μουσική κατείχε κεντρική θέση στη ζωή των Ελλήνων, πεπαιδευμένων και μη. Σχετικές αναφορές απαντούν στην Πολιτεία και –αργότερα– στους Νόμους. Μάλιστα, στο τελευταίο αυτό έργο του ο Πλάτων επικρίνει ως απαίδευτο, ακαλλιέργητο εκείνον που δεν είναι καλά εκπαιδευμένος στο χορό ή στο χορικό τραγούδι, που δεν είναι ικανός να τραγουδά και να χορεύει ωραία – «αχόρευτος» (αμέτοχος στο χορό) είναι ο ακριβής χαρακτηρισμός του. Ο καλλιεργημένος αριστοκράτης, ο συνδαιτυμόνας που δεν έχανε την ευκαιρία να επιδείξει τις δεξιότητές του στα διάφορα συμπόσια, έπρεπε να γνωρίζει μουσική και χορό, να είναι σε θέση να συνθέτει και να τραγουδά στίχους.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, απόσπασμα από τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Β’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Γ’)