Ξαναγυρνώντας στον Λούκατς

Ήταν το 1923 όταν κυκλοφορούσε ένα βιβλίο που εκατό χρόνια μετά εξακολουθεί να συζητιέται. Ο συγγραφέας του είχε προλάβει να έχει κάνει σημαντικές σπουδές και να είναι ένας αρκετά γνωστός διανοουμένος, αρχικά μιας πιο ιδεαλιστικής κατεύθυνσης, με έντονες επιδράσεις από τον νεοκαντιανισμό, και σε συνέχεια σε μια μετατόπιση προς τον μαρξισμό που συνδυάστηκε και με μια στροφή προς τον μπολσεβικισμό, που θα τον οδηγήσει να είναι μέλος της κυβέρνησης της βραχύβιας Ουγγρικής Δημοκρατίας των Συμβουλίων το 1919, ενώ η γνωριμία του με τον Τόμας Μαν θα οδηγήσει τον τελευταίο να τον χρησιμοποιήσει ως πρότυπο για έναν από τους ήρωες στο «Μαγικό Βουνό».

Το συγκεκριμένο βιβλίο, σε εκείνη τη φάση θα φέρει τον Γκέοργκ Λούκατς αντιμέτωπο με έντονες κριτικές από τη μεριά της ηγεσίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς, καθώς θα θεωρηθεί ως κατεξοχήν συμπύκνωση των θέσεων ενός ρεύματος «υπεραριστερού», ιδίως καθώς ο συγγραφέας του όντως συμπορευόταν με ένα ρεύμα «αριστερού κομμουνισμού», αν και σταδιακά θα μετατοπιστεί ως προς τις τακτικές θέσεις, ενώ εξόριστος στη Μόσχα θα κατορθώσει να αποφύγει τις εκκαθαρίσεις, χωρίς όμως να ταυτιστεί με τη σταλινική ορθοδοξία (διαλέγοντας, όμως, «ασφαλή» συγγραφικά θέματα).

Η επιστροφή στην Ουγγαρία θα είναι αρκετά ταραχώδης, εάν αναλογιστούμε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Νάγκυ του 1956 που παραλίγο να του στοιχίσει μια εκτέλεση, αν και αφού επιβίωσε και αυτή της δοκιμασίας θα συνεχίσει το συγγραφικό του έργο.

Ωστόσο, παρά το μεγάλο εύρος του έργου του Λούκατς, το «Ιστορία και ταξική συνείδηση» θα ξεχωρίζει και το γεγονός ότι πολύ πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά, σε νέα και πολύ καλή μετάφραση της Ευαγγελίας Τόμπορη από τις Εκδόσεις των συναδέλφων, επιτρέπει να αποτιμήσουμε ξανά τη σημασία αυτού του βιβλίου, που δεν ξεκίνησε ως μια μονογραφία αλλά ως συλλογή κειμένων, παρότι η συνοχή του είναι παραπάνω από εμφανής.

Φαινομενικά το «Ιστορία και ταξική συνείδηση» είναι ένα αρκετά πυκνό σύνολο φιλοσοφικών δοκιμίων. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1976, ο Πέρι Άντερσον θα το συμπεριλάβει στα κατεξοχήν παραδείγματα του «δυτικού μαρξισμού», όχι μόνο με την έννοια της γεωγραφικής μετατόπισης δυτικότερα από τη Σοβιετική Ένωση, αλλά και με αυτή της μεγαλύτερης ενασχόλησης με θέματα μεθοδολογίας, επιστημολογίας και φιλοσοφίας – άρα μιας θεωρίας αποσυνδεδεμένης από την πράξη.

Ωστόσο, ο απόηχος των μεγάλων πολιτικών ερωτημάτων που γέννησε τόσο η νικηφόρα ρωσική επανάσταση όσο – και ίσως κυρίως…– η ήττα των επαναστάσεων στη Δύση (συμπεριλαμβανομένης της Ουγγρικής) είναι παραπάνω από εμφανής.

Το ερώτημα για τη διαλεκτική

Ο πυρήνας της τοποθέτησης του Λούκατς είναι ακριβώς μια προσπάθεια κριτικού στοχασμού της ίδιας της έννοιας της διαλεκτικής με τρόπο που να μπορεί να φέρει ξανά στο προσκήνιο την οπτική αλλά και συνείδηση του προλεταριάτου, σε αντιδιαστολή προς μια κλασική αντίληψη «φυσικοϊστορικών νομοτελειών» που ερχόταν από μια ορισμένη εκδοχή μαρξισμού. Ουσιαστικά, ήταν μια προσπάθεια να δοθεί  ξανά χώρος και πρωτοβουλία στην ταξική υποκειμενικότητα του προλεταριάτου ως κινητήρια δύναμη διαδικασιών επαναστατικού μετασχηματισμού.

Μόνο που αυτό απαιτεί μια θεωρία του πώς η ταξική συνείδηση αλλοτριώνεται και πραγματοποιείται εντός της καπιταλιστικής οργάνωσης της παραγωγής και δη στην εποχή που αναδύεται το τεϊλορικό-φορντικό υπόδειγμα, αλλά και ταυτόχρονα, ακριβώς επειδή βρίσκεται στην καρδιά της ίδιας της καπιταλιστικής παραγωγής, έχει μια προνομιακή δυνατότητα μιας οπτικής ολότητας, κάτι που για τον Λούκατς είναι ο πυρήνας μιας διαλεκτικής προσέγγισης.

Αυτή η έμφαση στον τρόπο που η ίδια η οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής διαμορφώνει και ανάλογες μορφές κοινωνικής συνείδησης, καθώς οι καπιταλιστικές κοινωνικές μορφές συνεπάγονται και αντίστοιχες μορφές λογισμού, επιτρέπει στον Λούκατς να διατυπώσει ένα σχήμα για το πώς το πραγματικό όριο της νεωτερικής φιλοσοφίας, ακόμη και στις κορυφαίες εκδοχές της όπως το έργο του Καντ, στην πραγματικότητα αποτυπώνει το όριο που επιβάλλει αυτή κοινωνικά προσδιορισμένη εκδοχή πραγμοποίημένης σκέψης αλλά και να επιμείνει ότι η λύση σε αυτό το «επιστημολογικό» ερώτημα έχει τελικά να κάνει όχι με μια γνωσιοθεωρητική τοποθέτηση, αλλά με μια άλλη ταξική οπτική, αυτή του προλεταριάτου.

Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο και το τελευταίο από τα κείμενα που περιέλαβε ο Λούκατς στο βιβλίο αφορά το «ζήτημα της οργάνωσης». Εκεί το βασικό ερώτημα είναι το πώς μπορεί το κόμμα να βασίζεται στη διαρκή και ενεργό συμμετοχή των ίδιων των προλεταρίων, με τρόπο που να αντιστρατεύεται την «καπιταλιστική κληρονομιά», δηλαδή όλα τα αποτελέσματα της πραγμοποίησης και μιας φετιχιστικής αντίληψης των κοινωνικών σχέσεων που φέρνει ο καταμερισμός εργασίας και ο κοινωνικός κατακερματισμός που αυτός συνεπάγεται. Αυτό, με τη σειρά του, συνεπάγεται μια βαθιά δημοκρατική και συμμετοχική αντίληψη της οργάνωσης, ως χώρου που παράγει μια νέα συλλογική διανοητικότητα, σε αντιδιαστολή με γραφειοκρατικές λογικές και πρακτικές.

Πράξη και θεωρία

Παρότι στο σχήμα του Άντερσον για τον «δυτικό μαρξισμό», κρίσιμη πλευρά είναι η αποσύνδεση ανάμεσα σε θεωρία και πράξη, η σκέψη του Λούκατς στο «Ιστορία και ταξική συνείδηση», παρά την πυκνότητα των φιλοσοφικών διατυπώσεων, είναι πρωτίστως μια σκέψη όπου η θεωρητική διάσταση ηγεμονεύεται από την πολιτική, ιδίως εάν αναλογιστούμε το βάθος της δικής του στράτευσης. Εκπροσωπεί όχι την αναδίπλωση των διανοουμένων στη θεωρία, αλλά μια σημαντική ­ ­ – και επίκαιρη…– εκδοχή πολιτικής διανοητικότητας.

info: Γκέοργκ Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση.
Μελέτες για τη μαρξιστική διαλεκτική, μετάφραση Ευαγγελία Τόμπορη,
Αθήνα, Εκδόσεις των συναδέλφων