Συνθήκη της Λωζάνης: Η ανταλλαγή των πληθυσμών μέσα από τον Τύπο της εποχής

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης.

Η Συνθήκη υπογράφηκε στην ελβετική πόλη, στς 24 Ιουλίου 1923 «μεταξύ της Μεγάλης Βρεττανίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Ιαπωνίας, Ελλάδος, Ρουμανίας και του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων αφ’ ενός, και της Τουρκίας αφ’ ετέρου».

Είναι η συνθήκη που διευθέτησε οριστικά μια σειρά από ζητήματα μεταξύ χωρών που συμμετείχαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πολέμο και στην Μικρασιατική Εκστρατεία. Όσον αφορά την Ελλάδα οι σημαντικότερες πτυχές της συνθήκης αυτής ήταν η οριστικοποίηση των συνόρων της καθώς και η ανταλλαγή πληθυσμών με την Τουρκία, όπως αυτή ορίστηκε με τη σύμβαση «περί ανταλλαγής των Ελληνικών και των Τουρκικών πληθυσμών»,που είχε υπογραφεί στις 30 Ιανουαρίου 1923.

Η Συνθήκη

Πιο συγκεκριμένα, συνεπεία της καταστροφής που υπέστη στη Μικρά Ασία, η Ελλάδα υποχρεώθηκε να παραχωρήσει στην Τουρκία την Ανατολική Θράκη, την Ιμβρο, την Τένεδο και τη ζώνη της Σμύρνης.

Ενώ ως προς την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, η συμφωνία μεταξύ των δύο χωρών προέβλεπε την «υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων, ελληνικού ορθοδόξου θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων, μουσουλμανικού θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών» τονίζοντας πως «Δεν θα περιληφθώσιν εις την εν τω πρώτω άρθρω προβλεπομένην ανταλλαγήν:

α) οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως

β) οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης»

Όπως γράφει ο καθηγητής σύγχρονης ελληνικής ιστορίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ιωάννης Γ. Μουρέλος, στο περιοδικό «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», στις 7 Οκτωβρίου 1982:

«Το πιο λεπτό ζήτημα, από όσο συζητήθηκαν στη Λωζάνη, ήταν αναμφισβήτητα η ανταλλαγή των πληθυσμών. Η ιδέα της υποχρεωτικής ανταλλαγής, προήλθε από την κεμαλική αντιπροσωπεία.

»Στην αρχή, ο Βενιζέλος διαφώνησε. Πίστευε ότι, ο εκπατρισμός της ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπολης, θα αποτελούσε σοβαρό πλήγμα, για το μέλλον του Ελληνισμού.

»Η κατάσταση επιδεινώθηκε, καθώς οι Τούρκοι έθεσαν θέμα απομάκρυνσης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η ρήξη αποσοβήθηκε, την τελευταία στιγμή, χάρη στην παρέμβαση των Δυνάμεων.

»Τελικά, αποφασίστηκε η παραμονή του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη, με περιορισμό της δραστηριότητάς του αποκλειστικά σε θρησκευτικά καθήκοντα. Αφού ο Βενιζέλος εξασφάλισε εγγυήσεις και για την εξαίρεση των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, αποδέχτηκε την αρχή της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών. (…)

»Σύντομα άρχισαν να καταφτάνουν στην Ελλάδα καραβάνια με πρόσφυγες, άλλοτε στιβαγμένους σε κάποιο σιδηροδρομικό συρμό, άλλοτε συγκεντρωμένους, κουβαλώντας τα κειμήλια από τη χαμένη πατρίδα, σε κάποια ελληνική παραλία.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ»,7.10.1982, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

»Η εφαρμογή της σύμβασης για την ανταλλαγή των πληθυσμών, έφερε, αρκετές φορές αργότερα, τις δύο χώρες αντιμέτωπες. Υπήρξαν ακόμα και προσφυγές στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, για την επίλυση των διαφορών».

Δημοσιεύματα

Το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», όπως ονομαζόταν η εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» προπολεμικά, παρακολουθούσε στενά την όλη αυτή μακρά και δυσχερή διαδικασία της ανταλλαγής των πληθυσμών. Μέσα λοιπόν από μονόστηλα και σύντομα δημοσιεύματα της εφημερίδας, το 1923 – 1924, ξετυλίγεται η περιπέτεια της ανταλλαγής εκατοντάδων χιλιάδων χριστιανών προσφύγων που ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους και έφτασαν στην Ελλάδα κακήν κακώς αλλά και χιλιάδων ανταλλάξιμων Ελλήνων και Τούρκων που, στα πλαίσια μιας οργανωμένης διακρατικής προσπάθειας, άφησαν τις εστίες τους και ξεκίνησαν για μια νέα ζωή στην απέναντι πλευρά του Έβρου και του Αιγαίου. Μεγάλη επίσης υπήρξε η προσπάθεια επιστροφής στην Ελλάδα Ελλήνων αιχμαλώτων από την Τουρκία.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 8.8.1923, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ»| «ΤΑ ΝΕΑ»

Λίγες ημέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης ξεκινούν ατμόπλοια από την Τουρκία γεμάτα Έλληνες αιχμαλώτους πολέμου.

Γράφει το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» της 8ης Αυγούστου 1923:

«Θ’ αναχωρήσουν εκείθεν την 9ην του μηνός Αυγούστου εν επίτακτον ατμόπλοιον με 1000 στρατιώτας, την 13ην έτερον επίτακτον με επίσης 1000 στρατιώτας και τέλος την 15ην θα αποπλεύση το τελευταίον ατμόπλοιον με 1350 στρατιώτας και 500 αξιωματικούς. (…)

»Υπάρχουν βάσιμοι πληροφορίαι ότι εις το εσωτερικόν της Μικρασίας θα ευρεθούν κατά την αναζήτησιν πολλοί αιχμάλωτοί μας, τους οποίους εύποροι Τούρκοι παρέλαβον ως υπηρέτας εις τας οικίας των».

Η Ανταλλαγή ξεκινά

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ»,2.10.1923, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ»| «ΤΑ ΝΕΑ»

Η αρχή για την ανταλλαγή των πληθυσμών γίνεται με τους Τουρκοκρητικούς και τους τουρκικούς πληθυσμούς των νησιών του Αιγαίου.

Επιπλέον, το δημοσίευμα στις 2 Οκτωβρίου 1923 αναφέρεται στο ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα των εξαιρέσεων από την υποχρέωση ανταλλαγής πληθυσμών, αλλά και στον όρο που θέτουν οι Τούρκοι ως προς τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης.

«Η συμφωνία της Λωζάνης ειδικεύει ότι αι κατωτέρω κλάσεις πληθυσμών εξαιρούνται της ανταλλαγής: Πρώτον οι Έλληνες κάτοικοι Κωνσταντινουπόλεως και δεύτεροι οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.

»Αλλ’ η φράσις “Έλληνες της Κωνσταντινουπόλεως” ήρμηνεύθη ως σημαίνουσα τους κατοικούντας εν Κωνσταντινουπόλει προ του Οκτωβρίου 1918.

»Οι Τούρκοι επομένως, κατά τας πληροφορίας του Αμερικανικού ανταποκριτού, θα εξώσουν εκ Κωνσταντινουπόλεως όλους τους Έλληνας τους εγκατασταθέντας εκεί από της τελευταίας πενταετίας, τούτο δεν σημαίνει ευρείαν έξοδον των Ελλήνων Κωνσταντινουπόλεως».

Από τον Πόντο στην Πρέβεζα

Ελληνικοί πληθυσμοί από τον Πόντο έχουν συγκεντρωθεί στα Καβάκια της Κωνσταντινούπολης για να επιβιβαστούν σε ατμόπλοια με προορισμό τη Δυτική Ελλάδα. Η αναχώρησή τους πρέπει να γίνει ταυτόχρονα με την αναχώρηση μουσουλμάνων από τη Μυτιλήνη. Χιλιάδες άνθρωποι σε μια ταυτόχρονη, αντίθετη πορεία.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 15.10.1923, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ»| «ΤΑ ΝΕΑ»

«Θα αναμένωσιν ενταύθα μέχρις ότου ληφθή η είδησις ότι οι πρώτοι ανταλλάξιμοι Μουσουλμάνοι της Μυτιλήνης ανεχώρησαν. Ο αριθμός των επί των άνω πλοίων ευρισκομένων προσφύγων ανέρχεται εις 2.800. Οι πρόσφυγες θα αποσταλούν εις Πρέβεζαν».

Οι Τούρκοι της Μυτιλήνης

Η αναχώρηση των Μουσουλμάνων της Μυτιλήνης γίνεται αρκετά οργανωμένα. Η δε υποδοχή του θρησκευτικούς τους ηγέτη από τους Τούρκους της Μικράς Ασίας περιλαμβάνει μέχρι και θυσία ζώου.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 21.10.1923, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ»| «ΤΑ ΝΕΑ»

«Η εκκένωσις υπό του Μουσουλμανικού πληθυσμού καθ’ άπασαν την νήσον συνεπληρώθη χθες ολοσχερώς, σήμερον δε την πρωΐαν το τελευταίον ατμόπλοιον απεβίβασεν εις Αϊβαλή τους εναπομείναντας Τούρκους μετά του Μουφτή Μυτιλήνης.

»Ο αριθμός των εγκαταλιπόντων την νήσον Μουσουλμάνων ανέρχεται εν συνόλω εις 7100 άτομα παραλαβόντα μεθ’ εαυτών την κινητήν των περιουσίαν μετά 1627 ζώων μικρών και μεγάλων.

»Ουδεμία δυσχέρεια εσημειώθη κατά την ανταλλαγήν, αι δε αρχαί εκατέρωθεν συνειργάσθησαν μετά της Αμερικανικής Επιτροπής της Περιθάλψεως της Εγγύς Ανατολής. Κατά την άφιξιν εις Αϊβαλή του Μουφτή Μυτιλήνης, οι Τούρκοι διωργάνωσαν μεγάλην υποδοχήν θύσαντες πρόβατον και αποδεχθέντες τους συγχωρίους των μετά μουσικών οργάνων.

»Ο Μουφτής μετά των λοιπόν επιτροπών εξέφρασαν εγγράφως της ευχαριστίες των προς την Οργάνωσιν της Εγγύς Ανατολής διά την επίβλεψιν της πρώτης ταύτης μεταφοράς του πληθυσμού κατά την συμφωνίαν της Συνθήκης της Λωζάννης».

Μουσουλμάνοι Θεσσαλονίκης

Ενώ 1500 μουσουλμάνοι, στους οποίους περιλαμβάνονται και αλβανικής καταγωγής, φεύγουν από τη Θεσσαλονίκη, 2000 χριστιανοί πολιτικοί όμηροι προετοιμάζονται για να μεταφερθούν στην Ελλάδα.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 6.12.1923, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ»| «ΤΑ ΝΕΑ»

Με τον τρόπο αυτό, περίπου 1.300.000 Έλληνες και 400.000 Μουσουλμάνοι , οι ανταλλάξιμοι όπως χαρακτηρίστηκαν, έφτασαν  οι μεν στην Ελλάδα, οι δε στην Τουρκία για να φτιάξουν τη νέα ζωή τους από το μηδέν.