Πώς οι Σοβιετικοί έκλεψαν πυρηνικά μυστικά και στοχοποίησαν τον Οπενχάιμερ, τον «πατέρα της ατομικής βόμβας»

Το «Oppenheimer», η νέα, επική ταινία σε σκηνοθεσία του Κρίστοφερ Νόλαν, εισάγει το κοινό στο μυαλό και τις ηθικές αποφάσεις του J. Robert Oppenheimer, ηγέτη της ομάδας λαμπρών επιστημόνων στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού, που κατασκεύασε την πρώτη ατομική βόμβα στον κόσμο. Δεν είναι ντοκιμαντέρ, αλλά αποδίδει σωστά τις μεγάλες ιστορικές στιγμές και τα θέματα.

Τα θέματα που παρουσιάζει ο Νόλαν δεν είναι κατάλοιπα ενός μακρινού παρελθόντος. Ο νέος κόσμος που βοήθησε να δημιουργήσει ο Οπενχάιμερ και ο πυρηνικός εφιάλτης που φοβόταν, υπάρχει ακόμη και σήμερα.

Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν απειλεί να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα στον πόλεμό του στην Ουκρανία. Το Ιράν κάνει ό,τι μπορεί για να αναπτύξει πυρηνικά όπλα. Η Κίνα επεκτείνει το πυρηνικό της οπλοστάσιο «κλέβοντας αμερικανικές αμυντικές τεχνολογίες, μεταξύ άλλων και από το Λος Άλαμος» όπως γράφει το theconversation.com.

Η προοπτική του Οπενχάιμερ

Οι κατηγορίες ότι ο Οπενχάιμερ ήταν σοβιετικός κατάσκοπος και κίνδυνος για την ασφάλεια – ένα σημαντικό σημείο εστίασης της ταινίας – έχουν διαψευστεί. Τον Δεκέμβριο του 2022, η κυβέρνηση Μπάιντεν ακύρωσε την απόφαση της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ του 1954 να ανακαλέσει την άδεια ασφαλείας του Οπενχάιμερ, χαρακτηρίζοντας τη διαδικασία αυτή μεροληπτική και άδικη.

Δείτε το βίντεο

Αποχαρακτηρισμένα αρχεία αποκαλύπτουν ότι η σοβιετική κατασκοπεία στην προσπάθεια των ΗΠΑ για την ατομική βόμβα προώθησε το πρόγραμμα βόμβας της Μόσχας, αλλά ο Οπενχάιμερ δεν ήταν κατάσκοπος.

Ο Οπενχάιμερ εντάχθηκε στο Πρόγραμμα Μανχάταν, μια εθνική προσπάθεια για την κατασκευή ατομικής βόμβας πριν την αναπτύξουν οι Ναζί, το 1942. Οι επιστήμονες των οποίων ηγήθηκε στην περιοχή του Λος Άλαμος ήταν ίσως η πιο ταλαντούχα ομάδα μυαλών που συγκεντρώθηκε ποτέ σε ένα μόνο εργαστήριο, μεταξύ των οποίων 12 μετέπειτα νομπελίστες.

Το 1954, στο αποκορύφωμα του μακαρθισμού, ο Οπενχάιμερ κατηγορήθηκε ως κομμουνιστής και μάλιστα ως Σοβιετικός κατάσκοπος.

Το εργοστάσιο στο Λος Άλαμος / Photo: Public Domain

Ποια είναι η αλήθεια για τον Όπι;

Γνωρίζουμε ότι τη δεκαετία του 1930, και μέχρι το 1943, ο Οπενχάιμερ ήταν φίλα διακείμενος κομμουνιστής. Ο αδελφός του Φρανκ και η φίλη του Τζιν Τάτλοκ ανήκαν στο Κομμουνιστικό Κόμμα των Ηνωμένων Πολιτειών, ενώ η σύζυγος του, η Κάθριν, ήταν πρώην μέλος.

Για τον Όπι, όπως τον αποκαλούσαν οι μαθητές του, ο μαρξισμός ήταν ιδεολογικά ενδιαφέρων, αλλά και πρακτικός. Ο Οπενχάιμερ έβλεπε τον κομμουνισμό ως την καλύτερη άμυνα κατά της ανόδου του φασισμού στην Ευρώπη, η οποία, ως εβραϊκής καταγωγής, ήταν προσωπική γι’ αυτόν.

Μέχρι το 1943, ωστόσο, η υποστήριξη του Οπενχάιμερ προς τους σκοπούς του Κομμουνιστικού Κόμματος μετατοπίστηκε – προφανώς, καθώς συνειδητοποίησε το μέγεθος της αποστολής του για την παραγωγή ατομικής βόμβας. Εκείνη τη χρονιά, ο Οπενχάιμερ βοήθησε αξιωματικούς ασφαλείας του αμερικανικού στρατού να εντοπίσουν επιστήμονες που πίστευε ότι ήταν κομμουνιστές.

Δείτε το τρέιλερ της ταινίας

Ρωσικά ανοίγματα

Ο Οπενχάιμερ ήταν κορυφαίος στόχος για τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες, οι οποίες του ανέθεσαν τα κωδικά ονόματα CHESTER και CHEMIST. Τον έψηναν για στρατολόγηση επίσης αξιωματικοί των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών. Αλλά το να είναι κάποιος στόχος και να καλλιεργείται για στρατολόγηση δεν είναι το ίδιο με το να είναι στρατολογημένος κατάσκοπος.

Όπως δείχνει η ταινία, το 1943, ο ακαδημαϊκός συνάδελφος του Οπενχάιμερ στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, ο Χάακον Σεβαλιέ, είπε στον Οπενχάιμερ ότι ένας Βρετανός επιστήμονας που εργαζόταν στο Σαν Φρανσίσκο θα μπορούσε να μεταδώσει πληροφορίες στους Σοβιετικούς. Ο Οπενχάιμερ απέρριψε την προσέγγιση, αλλά για λόγους που παραμένουν ασαφείς, δεν ενημέρωσε τις αρχές για αρκετούς μήνες.

Κατά τη διάρκεια των επόμενων ετών, ο Οπενχάιμερ έδωσε τουλάχιστον τρεις εκδοχές της ιστορίας, στις οποίες ενίοτε συμμετείχε και ο αδελφός του Φρανκ. Φαίνεται πιθανό ότι ο Ρόμπερτ προσπαθούσε να προστατεύσει τον αδελφό του από την ασφάλεια του στρατού.

Επιστολή του Φραγκλίνου Δ. Ρούσβελτ προς τον J. Robert Oppenheimer, με την οποία ευχαριστεί τον φυσικό και τους συναδέλφους του για τη συνεχιζόμενη μυστική, πυρηνική έρευνα, 29 Ιουνίου 1943 / Photo: Public Domain

Όλοι οι άνδρες του Κρεμλίνου

Τα αρχεία που ήταν διαθέσιμα μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης αποδεικνύουν πλέον πέραν πάσης αμφιβολίας ότι ο Οπενχάιμερ δεν ήταν σοβιετικός πράκτορας. Στην πραγματικότητα, οι εκθέσεις των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών σχετικά με το Σχέδιο Μανχάταν αποκαλύπτουν ότι σε καίρια σημεία, οι επικεφαλής των κατασκόπων του Στάλιν ήταν απογοητευμένοι που οι πράκτορές τους δεν είχαν στρατολογήσει τον Οπενχάιμερ.

Αλλά οι Ρώσοι κατάφεραν να διεισδύσουν στο Σχέδιο Μανχάταν – η μεγαλύτερη παραβίαση της ασφάλειας στην ιστορία των ΗΠΑ.

Πολλοί επιστήμονες που εργάζονταν στο Σχέδιο Μανχάταν παρείχαν κρίσιμες πληροφορίες για την έρευνα των ΗΠΑ για την ατομική βόμβα στη Σοβιετική Ένωση.

Photo: Wikimedia Commons

Ο ρόλος του Κλάους Φουξ

Η ταινία «Oppenheimer» επικεντρώνεται στον Κλάους Φουξ, έναν λαμπρό θεωρητικό φυσικό που διέφυγε από τη ναζιστική Γερμανία στη Βρετανία και έγινε Βρετανός πολιτογραφημένος υπήκοος.

Από τη στιγμή που άρχισε να εργάζεται στο πρόγραμμα της Βρετανίας για την ατομική βόμβα κατά τη διάρκεια του πολέμου, ο Φουξ βρισκόταν σε αυτό που αργότερα περιέγραψε ως «συνεχή επαφή» με τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες, παρέχοντας θεωρητικούς υπολογισμούς που ήταν απαραίτητοι για την κατασκευή της ατομικής βόμβας.

Ο στρατηγός Λέσλι Γκροβς, ο στρατιωτικός διοικητής του Προγράμματος Μανχάταν, κατηγόρησε αργότερα τους Βρετανούς ότι δεν κατάφεραν να αναγνωρίσουν τον Φουξ ως σοβιετικό κατάσκοπο. Αυτό είναι σωστό. Αλλά ο αποχαρακτηρισμένος φάκελος για τον Φουξ από την υπηρεσία ασφαλείας της Βρετανίας, την MI5, δείχνει ότι εκείνη την εποχή, η υπηρεσία δεν είχε κανένα θετικό, αξιόπιστο στοιχείο για τον κομμουνισμό του Φουξ. Η MI5 γνώριζε ότι ο Φουξ ήταν αντιναζιστής, αλλά όχι ότι ήταν φιλοσοβιετικός.

Photo: Wikimedia Commons

Κι άλλα ονόματα στο παιχνίδι

«Όπως αναλύω στο νέο μου βιβλίο, «Spies: The Epic Intelligence War Between East and West», άλλα ονόματα κατασκόπων στο Λος Άλαμος ήταν ο θαυμαστός επιστήμονας, Θίοντορ «Ted» Χολ (κωδικό όνομα MLAD, ή «Young»)- ο Τζούλιους Ρόζενμπεργκ (κωδικό όνομα ANTENNA, αργότερα LIBERAL)- ο Ντέιβιντ Γκρινγκλας (BUMBLEBEE, CALIBER). Άλλοι Σοβιετικοί κατάσκοποι, όπως ο Βρετανός επιστήμονας Άλαν Ναν Μέι, εργάστηκαν σε άλλα τμήματα του Προγράμματος Μανχάταν» γράφει ο Calder Walton στο theconversation.com.

Αυτοί οι άνδρες είχαν πολλαπλά κίνητρα για να προδώσουν τα αμερικανικά, πυρηνικά μυστικά. Ήταν πραγματικοί κομμουνιστές και πίστευαν ότι τα ατομικά όπλα ήταν πολύ ισχυρά για να τα κατέχει μόνο μια χώρα.

«Επιπλέον, είχαν μια λανθασμένη αντίληψη – ότι η Σοβιετική Ένωση ήταν σύμμαχος της Αμερικής σε καιρό πολέμου, οπότε παρέδιδαν μυστικά «μόνο» σε μια συμμαχική κυβέρνηση. Αλλά όπως σωστά δείχνει ο Νόλαν στην ταινία, όταν ο Σεβαλιέ πλησίασε τον Οπενχάιμερ με το ίδιο επιχείρημα, ο Οπενχάιμερ ανταπάντησε ότι εξακολουθούσε να είναι προδοσία» συνεχίζει ο Calder Walton στο theconversation.com.

Nolan was waiting for a long time to offer Cillian a headline role.
«I’ve been waiting for the project, where I could put the most enormous cinematic weight on his shoulders, and watch him carry that burden. It was such a thrill to be able to call Cillian, and say, ‘This is it.’» pic.twitter.com/F7WGqH3FkJ

— Nolan’s OPPENHEIMER News (@FilmOppenheimer) December 12, 2022

Νέοι στόχοι

Αν η ταινία του Νόλαν εμπνεύσει τους θεατές να διαβάσουν τη βαθιά τεκμηριωμένη βιογραφία του Οπενχάιμερ των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν, η οποία ενέπνευσε τον Νόλαν να γυρίσει αυτή την ταινία, ή άλλες περιγραφές του Προγράμματος Μανχάταν ή του Ψυχρού Πολέμου, θα διαπιστώσουν ότι οι υποκείμενοι ιστοί της επιστήμης και της κατασκοπείας παραμένουν ζωντανοί.

Σήμερα, ο κόσμος βρίσκεται στα πρόθυρα τεχνολογικών επαναστάσεων που θα μεταμορφώσουν τις κοινωνίες τον 21ο αιώνα, όπως έκαναν τα πυρηνικά όπλα τον 20ό αιώνα: Τεχνητή νοημοσύνη, κβαντικοί υπολογιστές και βιολογική μηχανική.

«Βλέποντας την ταινία «Oppenheimer» αναρωτιέμαι αν εχθρικές ξένες κυβερνήσεις μπορεί να έχουν ήδη κλέψει τα κλειδιά για το ξεκλείδωμα αυτών των νέων τεχνολογιών, όπως έκαναν οι Σοβιετικοί με την ατομική βόμβα» γράφει ο Calder Walton στο theconversation.com και συνεχίζει:

«Η σοβιετική κατασκοπεία μέσα στο Πρόγραμμα Μανχάταν θα άλλαζε την ιστορία. Μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι κατάσκοποι του Στάλιν είχαν παραδώσει τα μυστικά της ατομικής βόμβας στο Κρεμλίνο. Αυτό επιτάχυνε το σχέδιο της Μόσχας για τη βόμβα. Όταν οι Σοβιετικοί πυροδότησαν το πρώτο τους ατομικό όπλο τον Αύγουστο του 1949, ήταν ένα αντίγραφο του όπλου που κατασκευάστηκε στο Λος Άλαμος και έριξαν οι Αμερικανοί στο Ναγκασάκι.

»Ακόμη και τώρα, σχεδόν 80 χρόνια αργότερα, τα μυστικά για τη σοβιετική πυρηνική κατασκοπεία εξακολουθούν να αναδύονται. Ένας σοβιετικός πράκτορας του οποίου η κατασκοπεία αποκαλύφθηκε μόλις πρόσφατα είναι ο Τζορτζ Κόβαλ (κωδικό όνομα DEVAL), ένας Αμερικανός μηχανικός που επιστρατεύτηκε στο Πρόγραμμα Μανχάταν, όπου εργάστηκε πάνω σε «εκκινητές» βομβών πολωνίου σε μια εγκατάσταση στο Dayton του Οχάιο.

»Αφού πέθανε ο Κόβαλ το 2006, σε ηλικία 93 ετών, το υπουργείο Άμυνας της Ρωσίας αποκάλυψε ότι ο εκκινητής για την πρώτη σοβιετική ατομική βόμβα προετοιμάστηκε σύμφωνα με τις προδιαγραφές που παρείχε ο Κόβαλ. Ο Πούτιν τίμησε μετά θάνατον τον Κόβαλ ως «Ήρωα της Ρωσίας», κάνοντας πρόποση με σαμπάνια προς τιμήν του».

*Ο Calder Walton είναι Βοηθός Διευθυντή στο Πρόγραμμα Εφαρμοσμένης Ιστορίας και Πληροφοριών, στο Harvard Kennedy School.

*Με στοιχεία από theconversation.com