Ιωάννης Κονδυλάκης: Όλη η Κρήτη μέσα στην ψυχή του

Μέσα εις την αίθουσαν του «Παρνασσού», που μετεβλήθη εις έναν αληθινόν ναόν, η ψυχή και η καρδία της κρητικής φοιτητικής νεολαίας και ένας άλλος κόσμος ευλαβής εις μίαν μεγάλην μνήμην ετέλεσε χθες το καλλιτεχνικόν μνημόσυνον του Ιωάννου Κονδυλάκη. Εις την πρώτην γραμμήν ο συμπολίτης του μεγάλου Κρητός διηγηματογράφου και χρονογράφου κ. Ελ. Βενιζέλος και όλοι σχεδόν εκείνοι που εγνώρισαν και συνεδέθησαν και ηγάπησαν τον Κονδυλάκην, και ως άνθρωπον και ως πολεμιστήν των κρητικών βουνών και ως αγωνιστήν του καλάμου. Διότι, καθώς εξέθεσεν ο πλέξας το εγκώμιον του Κρητός λογοτέχνου κ. Άριστος Καμπάνης, ο Κονδυλάκης συνεδύαζε τον άνθρωπον, τον ηρωικόν και φανατικόν πατριώτην και τον λαμπρόν αριστοτέχνην της πέννας. Όλη η Κρήτη μέσα εις την ψυχήν του Κονδυλάκη και όλος ο Κονδυλάκης η Κρήτη. Το όνειρόν του, τα ιδανικά του, οι παλμοί του, η πατρίδα του. Και το διηγηματογραφικόν του έργον η εικόνα, η ηθογραφική, η ψυχολογική και η κοινωνική, της Κρήτης.

Ο κ. Άρ. Καμπάνης ανέλυσεν εκτενέστερα και παραστατικώτερα τον «Πατούχα» του ως το αρτιώτερόν του διήγημα, αληθινό αριστούργημα προωρισμένο για ν’ ανθέξη το πέρασμα χρόνων πολλών. Μέσα εις το έργον αυτό –παρετήρησε ο κ. Καμπάνης– παρά την αναχρονιστικήν του καθαρεύουσαν γλώσσαν, υπάρχει μία πλουσία ηθογραφία, ένας πλούτος παρατηρήσεων και μία ψυχολογία, που φανερώνουν όλον το τάλαντο του Κονδυλάκη ως ηθογράφου και ως παρατηρητού από τους ολίγους. Κατόπιν ο αγορητής ανέφερε για το «Όταν ήμουν δάσκαλος» και για το «Πρώτη αγάπη», το πρώτο και τελευταίο έργο που έγραψε ο Κονδυλάκης στην δημοτική γλώσσα. Ο κ. Καμπάνης ωμίλησε κατόπιν για τον Κονδυλάκην ως «Διαβάτην». Και ανέφερε πόσον ολίγον εκτιμούσεν ο Κρης λογοτέχνης το είδος αυτό της λογοτεχνίας, το χρονογράφημα, το οποίον εθεωρούσε ως κατάπτωσιν.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 2.2.1928, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εν τούτοις το χρονογράφημα του Κονδυλάκη ήταν κάτι το ξεχωριστό. Μέσα εις αυτό υπήρχον παρατηρήσεις, κρίσεις και αφηγήσεις πλέον ή αριστοτεχνικαί. Πολλά δε εξ αυτών θα ημπορούσαν να τύχουν την τιμήν ενός αξιολόγου λογοτεχνικού βιβλίου. Όλη η περιπετειώδης ζωή του πολεμιστού και του λογοτέχνου εξετέθη υπό του κ. Καμπάνη. Και ο κόσμος που συνέρρευσε εις το μνημόσυνον αυτό αφήκε πράγματι την σκέψιν και την ψυχήν του να γονυπετήση ευλαβικά μπροστά εις την φυσιογνωμίαν και την μνήμην εκείνου που ήταν αληθινός πατριώτης και αληθινός λογοτέχνης. Πατριώτης και λογοτέχνης και εις την ψυχήν και εις την εκδήλωσιν. Αγνός, άσπιλος και ενθουσιώδης μέχρι φανατισμού. Του φανατισμού εκείνου που στερεώνει ένα λαμπρό φωτοστέφανο γύρω από την μορφήν των ηρώων και των μεγάλων.

*Άρθρο αφιερωμένο στον κρητικό λόγιο Ιωάννη Κονδυλάκη, τον αποκληθέντα και πατέρα του ελληνικού χρονογραφήματος. Είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» στις 2 Φεβρουαρίου 1928, εξ αφορμής του καλλιτεχνικού μνημοσύνου που είχε τελεστεί την προτεραία σε αίθουσα του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Ο αναφερόμενος στο άρθρο ομιλητής Άριστος Καμπάνης (1883-1956) υπήρξε δημοσιογράφος, λογοτέχνης, διακεκριμένος κριτικός και μεταφραστής.

Ο Άριστος Καμπάνης

Ο Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης, ένας από τους πλέον αξιόλογους νεοέλληνες πεζογράφους του β’ μισού του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, γεννήθηκε το 1861 (κατ’ άλλες πηγές, το 1862) στη Βιάννο, κεφαλοχώρι της Περιφερειακής Ενότητας Ηρακλείου, χτισμένο αμφιθεατρικά στους πρόποδες της Δίκτης.

Γόνος οικογένειας αγωνιστών της Μεγαλονήσου, ο Κονδυλάκης έμαθε τα πρώτα του γράμματα στη γενέτειρά του, ενώ οι γυμνασιακές σπουδές του πραγματοποιήθηκαν στο Ηράκλειο και στην Αθήνα.

Ο Κονδυλάκης υπηρέτησε ως δάσκαλος στην Κρήτη και αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία (υπήρξε ιδρυτικό μέλος και πρώτος πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Συντακτών).

Τα χρονογραφήματά του, που τα υπέγραφε με το ψευδώνυμο Διαβάτης, διακρίνονται για το κομψό προσωπικό ύφος τους, το χιούμορ και την οξύτητα της παρατήρησης.

Τα ίδια χαρίσματα παρατηρούνται και στην κυρίως λογοτεχνική παραγωγή του.

Ως λογοτέχνης ο Κονδυλάκης παρουσιάζεται αρχικά με ηθογραφικά διηγήματα, για να φθάσει στον «Πατούχα», που, αν και διατηρεί τον ηθογραφικό χαρακτήρα του, προχωρεί σε βάθος ψυχολογικό και δυνατή διαγραφή χαρακτήρων.

Στα πιο γνωστά έργα του Κονδυλάκη συγκαταλέγονται τα εξής: «Ο Πατούχας» (1892), «Οι άθλιοι των Αθηνών» (1895), «Όταν ήμουν δάσκαλος» (1916), «Ενώ διέβαινα» (χρονογραφήματα, 1916), «Πρώτη αγάπη» (1919).

Εκτός από τη συγγραφή χρονογραφημάτων, άρθρων και λογοτεχνικών κειμένων, ο Κονδυλάκης έχει να επιδείξει και αξιόλογο λαογραφικό, ιστορικό, λεξικογραφικό και μεταφραστικό έργο.

Αξιοπρόσεκτη είναι η γλώσσα του Κονδυλάκη, ιδιόμορφο μείγμα λόγιας έκφρασης και κρητικής διαλέκτου.

Ο Ιωάννης Κονδυλάκης απεβίωσε στο Ηράκλειο στις 25 Ιουλίου 1920, ημέρα Σάββατο.