Κωνσταντίνος Παρθένης: Έργο ελληνικό, ουσία ελληνική

Στις 25 Ιουλίου 1967, ημέρα Τρίτη, απεβίωσε ο Κωνσταντίνος Παρθένης, μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της νεοελληνικής τέχνης, κορυφαίος ζωγράφος και δάσκαλος για πολλές γενιές μεταγενέστερων ελλήνων καλλιτεχνών. Ο θάνατός του επήλθε τις πρωινές ώρες στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», όπου νοσηλευόταν τις τελευταίες εβδομάδες της ζωής του.

Ο Παρθένης είχε σταματήσει από μακρού τη ζωγραφική και είχε περάσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του κλεισμένος μέσα στην πασίγνωστη οικία του, στην οδό Ροβέρτου Γκάλι 40, κάτω ακριβώς από την Ακρόπολη, κατάκοιτος και υποφέροντας από την αρτηριοσκλήρωση που τον είχε προσβάλει.

Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1878  (απαντά ως έτος γεννήσεώς του και το 1879), ο Παρθένης έλαβε κατά πάσαν πιθανότητα τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής στην Αίγυπτο, ακολούθως δε μετέβη στη Βιέννη, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών και στο Ωδείο.

Το 1903 ο Παρθένης επισκέφθηκε πρώτη φορά την Ελλάδα. Παρέμεινε σε αυτήν πέντε χρόνια και ταξίδεψε σε διάφορα μέρη ζωγραφίζοντας και αγιογραφώντας εκκλησίες.

Αφού μεσολάβησε ένα διάστημα παραμονής του στο Παρίσι, επέστρεψε στην Ελλάδα (εγκαταστάθηκε αρχικά στην Κέρκυρα και στη συνέχεια στην Αθήνα) και απέκτησε την ελληνική υπηκοότητα.

Το 1920 ο Παρθένης τιμήθηκε με το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών και το 1937 έλαβε το χρυσό βραβείο της Διεθνούς Εκθέσεως των Παρισίων.

Από το 1929 (όταν διορίστηκε με διάταγμα που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως) έως το 1947 ο Παρθένης δίδαξε ως καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών.

Από το 1948 άρχισε η απομόνωση του Παρθένη, η παύση της ουσιαστικής επαφής του με τον κόσμο.

Ο Παρθένης κατάφερε να διαμορφώσει ως καλλιτέχνης ένα εντελώς ιδιαίτερο, πραγματικά προσωπικό ύφος, με το οποίο μετέφερε σε εικόνες (θρησκευτικά θέματα, τοπία, μυθολογικές και αλληγορικές σκηνές, προσωπογραφίες και νεκρές φύσεις) τις ιδέες και τα οράματά του. Έχοντας ως πηγή έμπνευσης την αρχαία και τη βυζαντινή τέχνη, αλλά και νεότερα καλλιτεχνικά ρεύματα, ο σπουδαίος ζωγράφος άνοιξε με το έργο του το δρόμο για την ανανέωση της ελληνικής τέχνης.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την επομένη του θανάτου του Παρθένη, την Τετάρτη 26 Ιουλίου 1967, είχαν περιληφθεί δύο κείμενα αφιερωμένα σε εκείνον, γραμμένα από δύο σπουδαίους πνευματικούς ανθρώπους, τον Ζαχαρία Παπαντωνίου και τον Μαρίνο Καλλιγά.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 26.7.1967, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Κατ’ αρχάς, ο ευρυτάνας λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Παπαντωνίου, σε ένα αισθητικό δοκίμιό του που αναφερόταν στην καλλιτεχνική προσωπικότητα του Παρθένη, έγραφε μεταξύ πολλών άλλων τα εξής:

[…] Είναι ολοφάνερον ότι ο Κ. Παρθένης έχει το ύφος του. Ηκολούθησε την δυναμικήν τέχνην, την μόνην με την οποίαν ημπορεί να απολυτρωθή η ψυχή του […]. Η δυναμικότης του Παρθένη συντρίβει τους κανόνας της στατικής τέχνης, δηλαδή το γλυπτικόν σχέδιον, το περίγραμμα, ό,τι αυστηρόν και απόλυτον εδημιούργησεν η ακαδημαϊκή ζωγραφική, μελετώσα την αρχαίαν γλυπτικήν. […] Θέλει να είναι ελεύθερος, και ως κήρυγμα της ελευθερίας έχει το ατομικόν σχέδιόν του. Έχει τα βουνά του, τα δένδρα του και το ανθρώπινον γυμνόν του, τα οποία εκφράζουν αισθήματα και ιδέας. […]

Ο Παρθένης είναι καλλιτέχνης με εσωτερικόν κόσμον ισχυρόν και αυτάρκη, ικανόν να μεταβάλη μερικάς συνηθείας του εξωτερικού κόσμου. Είναι ζωγράφος ο οποίος βλέπει ιδέας, όπως ημείς βλέπομεν μορφάς. Τας ιδέας αυτάς ξεύρει να τας μορφοποιή διά μιας τεχνικής, η οποία είναι έργον μακράς μελέτης, εργασίας και σκέψεως. Η τεχνική αυτή δεν αγνοεί τίποτε από τον εξωτερικόν κόσμον, όσον και αν ημείς νομίζομεν το εναντίον, αλλά μόνον δημιουργεί και κυριαρχεί επί του εξωτερικού κόσμου.

Εξάλλου, ο Καλλιγάς, ο διαπρεπής ιστορικός τέχνης και βυζαντινολόγος, είχε αποχαιρετήσει τον Παρθένη με τον ακόλουθο τρόπο:

Σήμερα κηδεύομε ένα σύμβολο. Ο Παρθένης έγινε σύμβολο γιατί σ’ αυτόν συγκεντρώθηκε η νεοελληνική καλλιτεχνική προσφορά των αρχών του αιώνα μας.

Ο Παρθένης άνοιξε τα μάτια μας σε μια ακόμη –ως τότε άγνωστη– μορφή του τόπου μας.

Απεκάλυψε μια κρυμμένη έκφρασή της.

Άλλαξε την πορεία της καλλιτεχνικής μας όρασης.

Σφράγισε με την προσωπικότητά του μιa κρίσιμη εποχή.

Εχάραξε καθαρά μια καμπή. Μπόρεσε από τις ανεξάντλητες προσφορές που εξακολουθούν να προσφέρουν τα απ’ αιώνων αναλλοίωτα σχήματα και χρώματα του χώρου που μας περιβάλλει, να μετουσιώση τη μορφή, το χρώμα και την έκφραση σε ουσία ελληνική.

Ο Παρθένης, έχοντας το χάρισμα του δημιουργού, ετόλμησε και έπλασε –«τα σα εκ των σων»– έργο ελληνικό. Κι’ αυτό δεν είναι λίγο, ούτε ανάξιο. Είναι τουναντίον πολύ σπάνιο και πολύ δύσκολο, αν σκεφθή κανείς σωστά το περιεχόμενο των δύο αυτών λέξεων. Και σαν δημιουργός ήξερε ακόμη πώς να κόψη ό,τι ήταν να κοπή και πώς να σπείρη το νέο.

Όταν η ζωή κλείνει οριστικά τον κύκλο της δράσης τέτοιων ανθρώπων, τότε νοιώθουμε την ευθύνη των επιζώντων. Το κενό που σχηματίζεται γίνεται έντονα απαιτητικό, προβληματικό και ακαθόριστο. Και γι’ αυτό το πένθος μας γίνεται πιεστικό, σκοτεινό, βαθύ.