Ευάγγελος Παπανούτσος: Η αληθινή δημοκρατία

Το θέμα της «δημοκρατίας» είναι απέραντο – και οπωσδήποτε τόσο μεγάλο, όσο μεγάλος είναι, από τα πανάρχαια χρόνια, ο αγώνας του ανθρώπου να βάλη στην ομαδική ζωή τις δύο αρετές που μπορούν να την κάνουν ανεκτή: την τάξη και τη δικαιοσύνη. Πολλοί ισχυρίζονται ότι αν η έννοια της δημοκρατίας δύσκολα προσδιορίζεται (που θα πη: συλλαμβάνεται μέσα σ’ ένα καθαρό σχήμα και διατυπώνεται με μια φράση μονοσήμαντη), τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι υπάρχουν, ή μπορούν να υπάρξουν, τόσο πολλές και ποικίλες μορφές αυτού του πολιτεύματος, ώστε δεν είναι κατορθωτό να χωρέσουν όλες μέσα σ’ ένα και τον ίδιο τύπο.

Προσωπικά πιστεύω ότι συμβαίνει κάτι άλλο (και αυτό ίσα-ίσα το άλλο είναι που προσπαθεί με τέχνη να το αποκρύψη ο παραπάνω ισχυρισμός): αφότου έγιναν οι πρώτες απόπειρες να διαμορφωθή και να επιβληθή στον κοινωνικό βίο η ιδέα της δημοκρατίας (και την ιστορική προτεραιότητα, στο κεφάλαιο τούτο, την έχουν αναμφισβήτητα οι αρχαίες ελληνικές πόλεις, τουλάχιστο στην περιοχή του δυτικού πολιτισμού), άλλο δεν κάνουν, όχι μόνο οι πολέμιοι αλλά και οι οπαδοί της, παρά να τη νοθεύουν. Και έτσι, μέσα στις τόσες παραποιήσεις που έχει πάθει και διαρκώς παθαίνει, δεν μπορούμε πια ν’ αναγνωρίσωμε το αληθινό πρόσωπό της. Απαράλλαχτα όπως, όταν πλημμυρίση η αγορά από κίβδηλα, μας είναι αδύνατο να ξεχωρίσωμε τα γνήσια νομίσματα…

[…]

Πώς γίνεται και μπερδεύομε έτσι τις έννοιες, ώστε στο τέλος να μην καταλαβαίνωμε πια τίποτα; Ή μήπως το μπέρδεμα συμβαίνη όχι στη σκέψη, αλλά στα λόγια; «Με τις λέξεις όλα λέγονται…» έγραψε κάποτε ο Goethe. Αυτή ακριβώς η ευκολία είναι η μεγάλη παγίδα για τον άνθρωπο. Στην αρχή τη στήνει για τους άλλους, και έπειτα, χωρίς να το αντιληφθή, πιάνεται σ’ αυτήν και ο ίδιος. Τι μπορεί να σημαίνη αυτός ο («ρηματικός») πανδημοκρατισμός; «Όλα τα πολιτεύματα (εκτός από τα λειτουργούντα χωρίς «νόμους») είναι δημοκρατικά». «Όλα τα ελληνικά κόμματα σήμερα (εκτός από ένα) πιστεύουν στη δημοκρατία». Όταν ακούη κανείς τέτοια δογματικά αποφθέγματα, αισθάνεται ανησυχία. Φοβάται ότι κάτι δεν πηγαίνει καλά στο ρολόι – ή το δικό του ή των άλλων. Μήπως έπαψαν οι λέξεις να έχουν το ίδιο νόημα για όλους, και δεν είναι πια δυνατόν να συνεννοηθούμε; Κάποιος πρέπει νάχη δίκιο και κάποιος άδικο σ’ αυτή την υπόθεση: ή η «δημοκρατία» είναι ένα ειδικό και ωρισμένο πολίτευμα, με τους όρους και τις προϋποθέσεις του, τις αρχές και τους νόμους του, και τότε ούτε «όλα» τα (κατά κάποιο τρόπο συντεταγμένα) πολιτεύματα ούτε «όλα» τα κόμματα που αγωνίζονται σήμερα στον ελληνικό πολιτικό στίβο είναι δημοκρατικά (τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό και με την ίδια γνησιότητα δημοκρατικά) – ή δεν είναι. Οπότε δεν μας χρειάζεται η έννοια και η λέξη δημοκρατία, αφού παύει να είναι διακριτικό γνώρισμα, πρόγραμμα και ιδεολογία, και γίνεται κοινός τόπος, στέγη για όλους και για κανένα.

Τέτοιες ώρες είναι που αισθάνεται κανείς την ανάγκη να αναστήση τον αρχαίο Σωκράτη και να τον βάλη να ρωτήση εκείνο το ερεθιστικό και αδυσώπητο «τι εστί;» Γιατί κάτι επί τέλους πρέπει να είναι (κάτι νοητικά και φραστικά ξεκάθαρο και περιγραμμένο, ως ιδέα έστω και όχι ως συγκεκριμένο καθεστώς) η δημοκρατία, για να το κάνωμε πρόθεση και καημό, φροντίδα και πόνο μας.  Διαφορετικά, ας τα παρατήσωμε όλα στο έλεος του Θεού – ορθότερα στο έλεος εκείνων που έχουν την πανουργία και το συμφέρον να μας κρατούν στο ζυγό και να μας διαβεβαιώνουν ότι είναι τόσο «δημοκράτες» όσο και μεις, με μόνη την μικρή και ασήμαντη διαφορά ότι εκείνοι θα νέμωνται τα κοινά αγαθά και την εξουσία και μεις θα έχωμε το… προνόμιο να τους υπηρετούμε και να τους ζητωκραυγάζωμε! Τα σύνορα ξέρουν οι λαμπροί αυτοί κύριοι να τα χαράζουν με σχολαστικήν ακρίβεια, όταν πρόκειται (στην κατανομή των υποχρεώσεων και των απολαυών, των ηθικών και υλικών) να βάλουν εμάς στην μιαν όχθη και τους εαυτούς των στην άλλη. Τότε συγκερασμοί και διασταυρώσεις, ανταλλαγές ρόλων δεν επιτρέπονται. Στις «λέξεις» όμως μας κάνουν ευχαρίστως ομόρρυθμους συνεταίρους και στους λόγους τους πανηγυρικούς πάνε πιο τολμηρά κι’ από τους τολμηρότερους· λένε «δημοκρατία», και η φωνή τους κραδαίνεται από τη συγκίνηση, τα μάτια τους πλημμυρίζουν δάκρυα…

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.3.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Καθόλου δεν δυσκολεύομαι να κατατάξω στην ίδια κατηγορία και μερικούς άλλους που παραχαράσσουν την έννοια της δημοκρατίας με διαφορετικό τρόπο: την επικαλούνται όταν δεινοπαθούν από τους πολιτικούς αντιπάλους των, αλλά τη λησμονούν όταν αυτοί ασκούν την εξουσία. Και το χειρότερο: δικαιολογούν την τυραννία που τρομοκρατεί στο όνομά της… Αλλίμονο, του ανθρώπου η ασέβεια (απέναντι και σ’ αυτούς ακόμη τους αγιώτερους πόθους του) δεν έχει όρια. Ούτε δισταγμούς. Εξίσου αυθάδης είναι η δήθεν εξυπνάδα του, που προσπαθεί ν’ αποκτήση εμπιστοσύνη στον εαυτό της θεωρώντας τους άλλους κουτούς. Απόδειξη το παιχνίδι που παίζουν όσοι υποκρίνονται το «δημοκράτη» χωρίς να πιστεύουν στη δημοκρατία. Απαιτούν «ανοχή» και «κατανόηση» από τους άλλους, αλλά δεν αυτοδεσμεύονται στην ίδια υποχρέωση: «Το δημοκρατικό σας πολίτευμα», λέγουν, «σας επιβάλλει να φερθήτε απέναντί μας φιλελεύθερα. Το δικό μας δεν το είπαμε ούτε είναι δημοκρατικό – άρα είμαστε ελεύθεροι να φερθούμε απέναντί σας διαφορετικά. Τώρα επικαλούμαστε τα μέτρα σας· κάνετε και σεις το ίδιο, αλλά για τα δικά μας».

Τον καλύτερο ορισμό της δημοκρατίας τον έχει βάλει, νομίζω, ο μεγάλος Θουκυδίδης στο στόμα ενός Συρακούσιου ηγέτη (βιβλίο 7ο, κεφάλ. 39): «Εκάστη των τάξεων και όλαι ομού απολαύουν ίσων δικαιωμάτων υπό δημοκρατικόν πολίτευμα, ενώ η ολιγαρχία διαμοιράζει μεν τους κινδύνους εις τους πολλούς, ως προς τα ωφελήματα όμως δεν αρκείται καν εις την μερίδα του λέοντος, αλλά σφετερίζεται και κρατεί δι’ εαυτήν το όλον» (κατά τη μετάφραση του Ελευθερίου Βενιζέλου). Είναι πραγματικά χαρακτηριστικό γνώρισμα των αντιδημοκρατικών πολιτευμάτων και αρχόντων ότι μόνο για υποχρεώσεις και καθήκοντα του ατόμου απέναντι στην πατρίδα μιλούν και ποτέ (ή με σφιγμένα δόντια και μεγάλη δυσκολία) για τα δικαιώματα του λαού. Τα δικαιώματα τα κρατούν για τον εαυτό τους οι ολίγοι, τα καθήκοντα όμως τα αναθέτουν στους πολλούς. Αυτήν ακριβώς τη διάκριση θεωρεί απαράδεκτη και καταλύει η δημοκρατία: και οι «κίνδυνοι» θα ανήκουν σε όλους, αλλά και τα «ωφελήματα», κατά το μέτρο που μπορεί ο καθένας να σηκώση τις ευθύνες του και κατά τις ανάγκες, τις υλικές και τις ηθικές, που έχουν όλοι για να πραγματοποιήσουν τους σκοπούς μιας άξιας για τον άνθρωπο ζωής.

– Στη δημοκρατία εκφράζονται ελεύθερα οι ιδέες, και επιβάλλονται όχι με τη βία αλλά με την πειθώ.

– Στη δημοκρατία ο λαός (στο σύνολό του) αποφασίζει για τις τύχες του και θέτει τους κανόνες που ρυθμίζουν τη συλλογική ζωή (με τους αντιπροσώπους του που αναδείχνονται με εκλογές αδιάβλητες).

– Στη δημοκρατία η πλειοψηφία κυβερνά και η μειοψηφία ελέγχει.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.3.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Χρήσιμοι και σωστοί είναι αυτοί οι χαρακτηρισμοί. Αλλά πρέπει, κάθε φορά που λέγονται, να συμπληρώνωνται με μερικούς ακόμη, για να μη μπορή να τους δολιευθή καμιά σοφιστεία.

– Δημοκρατία υπάρχει μόνον εκεί όπου ο πλούτος των ολίγων δεν δημιουργείται ούτε συντηρείται με την πενία των πολλών και όπου μόνο η έντιμη εργασία προσφέρει τα υλικά αγαθά της ζωής.

– Δημοκρατία και Δικαιοσύνη είναι έννοιες αλληλένδετες. Αυτό σημαίνει ότι όχι μόνον όλοι θα είναι ίσοι απέναντι στο νόμο, αλλά και ο νόμος θα αποβλέπει εξίσου στο συμφέρον όλων.

– Η Δημοκρατία ούτε ανέχεται ούτε επιτρέπει την εκπαιδευτικήν ανισότητα. Ίσες ευκαιρίες παιδείας για όλους τους πολίτες αδιακρίτως, είναι το αξίωμά της. Καθένας πρέπει να μπορή να μορφώνεται ανάλογα με τις ικανότητες και τις βλέψεις του.

Εάν με αυτά τα μέτρα μετρήσωμε τα δημοκρατικά καθεστώτα (και όσα εγνώρισε ως τώρα ο κόσμος, και όσα διατυμπανίζουν περισσότερο από τ’ άλλα τη «δημοκρατικότητά» τους), θα βεβαιωθούμε ότι όλα απέχουν ακόμη πολύ από την αληθινή δημοκρατία. Και θα παραδεχτούμε ότι το μέγα τούτο αγαθό είναι μια ιδέα που μπορεί να πραγματοποιηθή –όσο είναι δυνατόν να πραγματοποιούνται οι ιδέες– με διαδοχικές και επίπονες προσεγγίσεις.

*Επιφυλλίδα του Ευάγγελου Παπανούτσου, που έφερε τον τίτλο «Η έννοια της δημοκρατίας» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 31 Μαρτίου 1966.

Ο αείμνηστος Παπανούτσος, εξέχων παιδαγωγός, φιλόσοφος και δοκιμιογράφος του 20ού αιώνα, γεννήθηκε στον Πειραιά τον Ιούλιο του 1900 (οι σχετικές πηγές αναφέρουν ως ημερομηνία γεννήσεώς του την 27η Ιουλίου) και απεβίωσε στην Αθήνα στις 2 Μαΐου 1982.

Ο Παπανούτσος, που καταγόταν από την Αροανία (Σοποτό) Καλαβρύτων, σπούδασε Θεολογία, Φιλολογία, Φιλοσοφία και Παιδαγωγικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Βερολίνου, Τυβίγγης (Τύμπινγκεν) και Παρισίων. Αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης.

Διακόνησε το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα από διάφορες θέσεις, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του ’20.

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση, ως γενικός διευθυντής του υπουργείου Παιδείας επί πρωθυπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου, ο Παπανούτσος έδωσε τα πρώτα δείγματα των νεωτεριστικών αντιλήψεών του για την παιδεία.

Στα κατοπινά χρόνια διετέλεσε δύο φορές γενικός γραμματέας του ίδιου υπουργείου, επί κυβερνήσεως Νικολάου Πλαστήρα στις αρχές της δεκαετίας του ’50 και επί κυβερνήσεως του Γέρου της Δημοκρατίας τη δεκαετία του ’60, όταν πρωτοστάτησε στη συντελεσθείσα εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, που αποτέλεσε τομή στο χώρο της ελληνικής παιδείας.

Εξάλλου, το 1976 ο Παπανούτσος διετέλεσε πρόεδρος της Διακομματικής Επιτροπής για την Παιδεία ως βουλευτής Επικρατείας του κόμματος της τότε αξιωματικής αντιπολίτευσης (Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις).

Ο Παπανούτσος έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στον παιδευτικό χαρακτήρα της Φιλοσοφίας. Για εκείνον η θεωρία του φιλοσόφου ήταν συνυφασμένη με την πράξη του παιδαγωγού, η φιλοσοφία και η παιδεία ήταν αξεχώριστες.

Το πλούσιο συγγραφικό έργο του Παπανούτσου, καρπός εμβριθούς κριτικής μελέτης και πνευματικής ρωμαλεότητας, θεωρείται κλασικό στο χώρο της παιδείας και της νεοελληνικής φιλοσοφίας. Δεκάδες τόμοι έργων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων εκδόθηκαν στη δημοτική υπό τη διεύθυνση του Παπανούτσου, ο οποίος συνέγραψε πλήθος βιβλίων (στην ελληνική, στη γερμανική, στην αγγλική και στη γαλλική γλώσσα), δοκιμίων και άρθρων (υπήρξε επί πολλά έτη τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας «Το Βήμα»).

Επί εξήντα και πλέον χρόνια ο ακαδημαϊκός και κοινωνικός δάσκαλος Παπανούτσος βρέθηκε στην πνευματική πρωτοπορία του τόπου, στις επάλξεις του αγώνα για την πνευματική εξύψωση και την ηθική αναμόρφωση των Ελληνίδων και των Ελλήνων, αφήνοντας ανεξίτηλη τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του στην ελληνική παιδεία και στην ελληνική διανόηση.