Καρλ Πόπερ: Περί του ήθους της επιστήμης

Ο Καρλ Πόπερ (Karl Raimund Popper), Αυστριακός με εβραϊκή καταγωγή, ένας από τους σπουδαιότερους διανοητές του 20ού αιώνα και εκ των θεμελιωτών της σύγχρονης Φιλοσοφίας της Επιστήμης, γεννήθηκε στις 28 Ιουλίου 1902 στη Βιέννη και απεβίωσε στις 17 Σεπτεμβρίου 1994 στην περιοχή του μητροπολιτικού Λονδίνου.

Στις ακόλουθες τρεις παραγράφους, οι οποίες προέρχονται από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Πόπερ στην ιταλική επιστημονική επιθεώρηση Biblioteca della libertà το 1972 (εκτενέστερα αποσπάσματα από την εν λόγω συνέντευξη θα βρείτε εδώ), συνοψίζονται, τρόπον τινά, οι αντιλήψεις του για το μαρξισμό και το σοσιαλισμό, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη:

Άρχισα να διαβάζω τον Μαρξ με κριτικό βλέμμα και ανακάλυψα σε πόσο αδύναμα στηρίγματα βασιζόταν η μαρξιστική πίστη στο ιστορικά αναπόφευκτο της έλευσης του σοσιαλισμού. Αυτό που υπάρχει πραγματικά είναι τα πρόσωπα με τις χαρές τους και με τις λύπες τους. Εγώ ήμουν και παραμένω ατομικιστής, επειδή κατανοούσα ότι αυτό που μετράει είναι η επικράτηση της δικαιοσύνης μεταξύ των ατόμων και ότι έννοιες όπως «ανθρωπότητα» ή «κοινωνική τάξη» είναι απλές αφαιρέσεις, σημαντικές μεν σε ένα θεωρητικό πλαίσιο, αλλά μερικές φορές επικίνδυνες. Τι να πει κανείς, για παράδειγμα, για τους μαρξιστές που είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν το άτομο στο όνομα μιας αφηρημένης ανθρωπότητας ή για εκείνους που επιχαίρουν για την κακή συμπεριφορά των ατόμων, επειδή αυτή ρίχνει νερό στον μύλο της κοινωνικής επανάστασης; Φυσικά η κοινωνία υπόκειται σε συγκρούσεις συμφερόντων, αλλά δεν γνωρίζουμε αν η όξυνσή τους μπορεί να οδηγήσει σε μια καλύτερη ή σε μια χειρότερη κοινωνία (για παράδειγμα, σε μια φασιστική κοινωνία).

Η κριτική μου στάση απέναντι στον μαρξισμό δεν κλόνισε αρχικά τη σοσιαλιστική μου πίστη. Ο σοσιαλισμός ήταν για μένα ένα ηθικό αίτημα, όπως η ιδέα της δικαιοσύνης. Μια κοινωνική διάταξη που προσπαθούσε να διατηρεί τη συνύπαρξη της ταπεινωτικής φτώχειας με τον επιδεικτικό πλούτο ήταν στα μάτια μου άδικη και απαράδεκτη.

Ωστόσο, η ενισχυόμενη πεποίθησή μου ότι ο θεσμοποιημένος σοσιαλισμός καθιστά μαστοδοντικό το κράτος και υπερβολικά ισχυρή τη γραφειοκρατία με οδήγησε να εγκαταλείψω τις νεανικές μου απόψεις. Από τότε δεν πίστεψα ποτέ στη δυνατότητα να συνυπάρχουν ο σοσιαλισμός και η ελευθερία. Εξάλλου, είμαι πεισμένος ότι κάθε απλή συνταγή οδηγεί σε λάθος δρόμο. Αν «σοσιαλισμός» σημαίνει «κοινωνικοποίηση ή εθνικοποίηση των μέσων παραγωγής», τότε είναι προφανές ότι αυτός δεν είναι πανάκεια για όλα τα κοινωνικά δεινά, αλλά είναι μάλλον –και αυτό είναι πολύ σημαντικό– μια απειλή για την ελευθερία του ατόμου.

Στον Καρλ Πόπερ ήταν αφιερωμένο ένα άρθρο της εφημερίδας «Το Βήμα» που είχε δημοσιευτεί την Κυριακή 18 Αυγούστου 2002, με αφορμή τη συμπλήρωση ενός αιώνα από τη γέννηση του διακεκριμένου φιλοσόφου. Συντάκτης του εν λόγω δημοσιεύματος, που έφερε τον τίτλο «Ένας αντιδογματικός φιλόσοφος», ήταν ο Δημήτρης Δημητράκος, καθηγητής (νυν ομότιμος) Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Στο κείμενο του Δημητράκου αναφέρονταν, μεταξύ άλλων, τα εξής:

Γεννημένος στη Βιέννη το 1902, ο Καρλ Πόπερ επέλεξε την Αγγλία ως νέα του πατρίδα όταν επικράτησε ο χιτλερισμός στη Γερμανία και στην Αυστρία. Εκεί –και συγκεκριμένα στη London School of Economics– δίδαξε φιλοσοφία και επιστημονική μέθοδο ως το τέλος της πανεπιστημιακής του σταδιοδρομίας. Πέθανε πλήρης ημερών το 1994, έχοντας ολοκληρώσει ένα πραγματικά πλούσιο έργο, που καλύπτει τη φιλοσοφία των επιστημών, τη λογική, τη φιλοσοφία των μαθηματικών, τη φιλοσοφία του νου, την πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία, τη φιλοσοφία της τέχνης, τη φιλοσοφία της φυσικής και της βιολογίας, την ηθική φιλοσοφία και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.

Το πρώτο –και κατά πολλούς το κύριο– έργο του Πόπερ είναι η «Λογική της επιστημονικής ανακάλυψης» (Logik der Forschung), που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1934. Στο βιβλίο αυτό ο Πόπερ πρότεινε ως κριτήριο οροθέτησης της επιστημονικής σε σχέση με τη μη επιστημονική γνώση τη διαψευσιμότητα μιας θεωρίας. Μπορούμε, δηλαδή, να θεωρήσουμε επιστημονικές (όχι, όμως, αναγκαστικά αληθινές ή έγκυρες) εκείνες τις θεωρίες που είναι κατ’ αρχήν διαψεύσιμες.

Αυτό είναι το ποπεριανό κριτήριο οροθέτησης μεταξύ επιστημονικής και μη επιστημονικής γνώσης. Η επιστήμη προχωράει με δοκιμές και λάθη. Πρέπει πάντα να υπάρχει η δυνατότητα κριτικής, διότι μέσα από την ανακάλυψη λαθών προχωράει η γνώση. Με το κριτήριο της διαψευσιμότητας των θεωριών και με τη δυνατότητα διάψευσης, ο Πόπερ έδειξε πειστικά τι κάνει η επιστήμη και πώς αναπτύσσεται.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 18.8.2002, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ως εδώ η επιχειρηματολογία του Πόπερ μπορεί να θεωρηθεί μια τεχνική λεπτομέρεια της επιστημολογίας. Στο βάθος, όμως, ο Πόπερ αναζητεί κριτήρια επιστημονικής και, κατ’ επέκταση, φιλοσοφικής εντιμότητας. Προτείνει, επομένως, ορισμένους κανόνες που είναι συμβατοί με το ήθος της επιστήμης. Αυτό εκτίμησαν οι μεγάλοι επιστήμονες που τον στήριξαν στην πορεία του, διότι είδαν ότι η επιστημονική δεοντολογία του Πόπερ δεν είναι άσχετη και με τη δυναμική της επιστήμης. Αντίθετα, ο δογματισμός στην επιστήμη, αλλά και στη φιλοσοφία, οδηγεί στο τέλμα.

Ο Πόπερ, όμως, αντιλήφθηκε ότι υπήρχε ένα μεγάλο εμπόδιο στην αποδοχή της προσέγγισής του, από τη στιγμή που ο κόσμος γνώρισε στα ολοκληρωτικά καθεστώτα που επικράτησαν τον περασμένο αιώνα τον οπλισμένο, ή μάλλον τον πάνοπλο, δογματισμό. «Εσένα σ’ αρέσει να μιλάς, εγώ πυροβολώ», του είχε πει ένας νεαρός ένστολος ναζί στην Αυστρία. Ο κριτικός ορθολογισμός (όπως ονομάζεται η φιλοσοφία του Πόπερ) είναι ανίσχυρος μπρος στον ολοκληρωτισμό. Τότε γράφει ο Πόπερ το μεγάλο πολεμικό του βιβλίο που περάτωσε με το τέλος του πολέμου το 1945, που είναι «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της».

Το βιβλίο αυτό διαβάστηκε από ένα ευρύτατο κοινό. […] Η ανοιχτή κοινωνία δεν είναι απλώς μια μορφή οργάνωσης της κοινωνίας, αλλά ένας τρόπος τού κοινωνείν που είναι δημόσιος, ελέγξιμος και αντιστοιχεί σε ορισμένους τρόπους τού πράττειν και λογίζεσθαι. Το επιστημολογικό δίδαγμα του Πόπερ δεν «μεταφέρεται» στην κοινωνία. Αντίθετα, το ευρύτερο πλαίσιο σκέψης και δράσης που προβλέπουν οι γενικές αρχές της ανοιχτής κοινωνίας συνεπάγεται την αποδοχή ορισμένων αρχών στον κόσμο της επιστήμης.

Όλο το έργο του Πόπερ έχει μια ενότητα που εκφράζεται σ’ αυτά τα δύο έργα, τα οποία έχουν μια κεντρική αρχή που είναι απλή: η αρχή της επισφάλειας και της ανάγκης ελέγχου της γνώσης μας […]. Όσο κανένας άλλος, ο Πόπερ έδειξε ότι οι εύρωστες κοινωνίες, όσο και οι εύρωστες επιστημονικές θεωρίες, είναι εκείνες που λαμβάνουν υπόψη τους το γεγονός της άγνοιάς μας. Εκεί βρίσκεται η δύναμη της φιλοσοφίας του Πόπερ και σ’ αυτό έγκειται ο διαχρονικός της χαρακτήρας.