Μπριζίτ Ζιρό: «Ο φιλελευθερισμός εμπορευματοποιεί και τις ανθρώπινες σχέσεις»

Στην αρχή έρχεται αναπόφευκτα κατά νού η σύγκριση με την Τζόαν Ντίντιον και τη «Χρονιά της μαγικής σκέψης», όπου η αμερικανίδα συγγραφέας τοποθετεί τα κομμάτια της προσωπικής μνήμης ύστερα από τον θάνατο του συζύγου της Τζον Γκρέγκορι Νταν το 2003. Αλλά αν εκεί τον ρυθμό υποδείκνυε η Νέα Δημοσιογραφία και η τέχνη της παρατήρησης, στο «Ζήσε γρήγορα» η Μπριζίτ Ζιρό μετεωρίζεται ανάμεσα στην αυτοβιογραφική αφήγηση και τη μυθοπλασία.

Η 13η γυναίκα που κερδίζει το βραβείο Γκονκούρ στην 120ετή ιστορία του αναπλάθει τα γεγονότα που συνέβησαν πριν από τον θάνατο του συζύγου της το 1999 σε τροχαίο με μοτοσικλέτα. Για τον λόγο αυτό χρησιμοποιεί το εύρημα «τι θα γινόταν, εάν…», την οικονομία των εκφραστικών μέσων και την υπόμνηση σε χαραμάδες και ρωγμές της κοινωνικοπολιτικής ζωής με επίκεντρο τη Λυών και μια Γαλλία που αλλάζει. Στην πραγματικότητα υπογράφει ένα σχόλιο με άλλα μέσα για αυτό που λέμε «πεπρωμένο» : έναν στοχασμό πάνω στην τυχαιότητα.

Η «μοίρα» είναι μια πεποίθηση κοινή στις μεσογειακές κοινωνίες. Στα ελληνικά την αποκαλούμε «πεπρωμένο», στα αραβικά υπάρχει το «μακτούμπ», στα τουρκικά το «κισμέτ». Ηταν μια έννοια συνηθισμένη την εποχή που ζούσατε με την οικογένειά σας ως παιδί στην Αλγερία;

Ναι, μεγάλωσα σε μια οικογένεια όπου υπήρχαν αυτές οι έννοιες, προπάντων συνδέονταν με τον θάνατο. Και κάποιες φορές με τη συμφορά ή τις συναντήσεις που σου αλλάζουν τη ζωή. Το «Ζήσε γρήγορα» εξετάζει την ιδέα της μοίρας, αυτή τη λέξη, η οποία στα αραβικά, όπως είπατε, λέγεται «μακτούμπ», κατά κυριολεξία «ήταν γραφτό». Προσπαθώ να δω αν ήταν πράγματι «γραφτό» ή αν, αντιθέτως, το δυστύχημα του Κλοντ είναι γέννημα της τύχης (σ.τ.μ.: στα γαλλικά: hazard), άλλη λέξη που προέρχεται από τα αραβικά και σημαίνει «παιχνίδι με τα ζάρια». Αυτό συμβαίνει συνήθως, όταν γίνεται κάποιο δυστύχημα. Η ετυμολογία της λέξης «δυστύχημα» (σ.τ.μ.: στα γαλλικά: accident) υποδεικνύει τη σημασία: αυτό που πέφτει κατά τύχη. Είναι η ιστορία ενός ανθρώπου που πέφτει. Λοιπόν, ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει ανάγκη να κατανοήσει και να βρει νόημα, ακόμη κι εκεί που δεν υπάρχει. Θέλησα να μάθω αν επρόκειτο για τύχη ή για μοίρα. Είναι ένα αντανακλαστικό σχεδόν γενικευμένο. Το «Ζήσε γρήγορα» είναι ένα βιβλίο γραμμένο για να καταλάβουμε πώς ζούμε, πώς γίνεται και εκθέτουμε τον εαυτό μας σε κίνδυνο. Είναι ένα βιβλίο που ερευνά λοιπόν τη μοίρα και την τύχη, αλλά κυρίως την έννοια του ντετερμινισμού. Ντετερμινισμός κοινωνικός, πολιτικός, ιστορικός. Τίνος πράγματος αποτέλεσμα είναι οι ζωές μας; Και ποιες είναι οι συνέπειες καθεμίας από τις επιλογές μας. Δεν έχω απάντηση, αλλά ήθελα να δείξω, μέσα στο έργο, αυτό που ονομάζουμε «φαινόμενο ντόμινο», να δω από κοντά την «πορεία των πραγμάτων», τη σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Αυτό το βιβλίο θέτει επίσης υπό αμφισβήτηση τον τρόπο, με τον οποίο ζούμε τις ζωές μας.

Πώς ήταν η πρώτη περίοδος μετά τον θάνατο του Κλοντ; Μια περίοδος απόλυτης σιωπής; Πώς μάθατε να πενθείτε για την απώλεια;

Η περίοδος που ακολούθησε ήταν αληθινό χάος. Αλλά απ’ έξω δεν φαινόταν σχεδόν τίποτε. Δημοσίευσα ένα σχετικό αφηγηματικό κείμενο, δύο χρόνια μετά το δυστύχημα. Το «Προς το παρόν» (Α présent), το οποίο προσπαθεί να συνεισφέρει στην κατανόηση αυτής της αιφνίδιας παράλυσης. Το δυστύχημα και η απώλεια κόβουν στα δυο τη ζωή μου, γιατί είναι το τέλος της ζωής που είχα διαλέξει, της ζωής που βρισκόταν σε φάση πλήρους ανάπτυξης, είναι το τέλος της ενέργειας, το τέλος της εποχής όπου ζούσαμε μαζί «οι τρεις μας». Μετά, τίποτε πια δεν είχε νόημα. Κανένα σχέδιο δεν ήταν εφικτό. Ηταν η αρχή της ζωής που την υφίστασαι, που υποχρεούσαι να τη ζήσεις. Ηταν η αρχή της υποταγής. Μια λέξη τα συνοψίζει όλα: επιβίωση. Το δεύτερο μέρος της ύπαρξής μου με κάνει να συνειδητοποιώ πως το πρώτο μέρος ήταν γεμάτο ενέργεια, αγάπη και σχέδια. Και πράγματα προφανή και αυτονόητα.

Το «Προς το παρόν» είναι λοιπόν ένα βιβλίο ανάφλεξης και πένθους, όταν βρίσκεσαι μέσα στο μάτι του κυκλώνα, τα πάντα έχουν ανατραπεί και αντιμετωπίζεις έναν πόνο ανείπωτο. Το «Ζήσε γρήγορα» είναι, αντιθέτως, ένα βιβλίο που μιλάει για τη ζωή, τη δική μας και των άλλων, είναι επίσης ένα βιβλίο για τον έρωτα και η προσωπογραφία ενός ανθρώπου. Παρέμεινα σιωπηλή είκοσι χρόνια, γιατί αυτό το βιβλίο με τρόμαζε. Φοβόμουν μήπως δεν βγει καλό, μήπως δεν γράψω ό,τι είναι καίριο, καθώς θα αναφέρω τα γεγονότα. Και έγραφα άλλα βιβλία. Κι έπειτα φοβόμουν μήπως δεν σταθώ στο ύψος αυτού του ανθρώπου, της ερωτικής ιστορίας και του ίδιου του γεγονότος. Επρεπε να έχω κάποια σημαντική απόσταση για να γράψω με τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία και διαθέτοντας το εκατό τοις εκατό της ενέργειάς μου. Δεν συνηθίζουμε την απώλεια κάποιου, συγκρουόμαστε με την πραγματικότητα, δεν έχουμε άλλη επιλογή. Αυτή η διαδικασία είναι μέρος όλων αυτών των τρομακτικών πραγμάτων που αποκαλούμε «πένθος».

Μετά τον θάνατο του Κλοντ αντιμετωπίσατε την ερώτηση «πώς να μιλήσω γι’ αυτόν;», «πώς να θυμηθώ και να ρίξω επάνω του λίγο φως;»

Ηταν δύσκολο να τελειώσω το βιβλίο, γιατί έπρεπε να το πάρω απόφαση και να αποδεχτώ την πτώση, την πτώση ενός ανθρώπου που πέφτει. Το βιβλίο είναι πάνω απ’ όλα ένας τρόπος να δώσω άλλη μια ευκαιρία στην ιστορία να εκτυλιχθεί διαφορετικά, να έχει μια άλλη έκβαση κι επομένως να αποφευχθεί το δυστύχημα. Αλλά πρόκειται και για μια ερωτική εξομολόγηση: Ποτέ δεν είχα κοιτάξει τόσο αυτόν τον άνθρωπο, όσο τον κοίταξα όταν δεν υπήρχε πια. Αυτό είναι κάτι που σε ταράζει βαθιά. Και για να γράψω, έπρεπε να τον πλησιάσω πολύ, όπως δεν τον είχα πλησιάσει ποτέ στη διάρκεια της κοινής μας ζωής. Είναι ένα αλλόκοτο παράδοξο. Η συγγραφή σού επιτρέπει επιτέλους να σταθείς και να δεις.

Κατά κάποιον τρόπο μοιάζετε να αμφισβητείτε τις καθημερινές μας ζωές στο μυθιστόρημα. Είναι σαν να αναρωτιέστε εάν τις απολαμβάνουμε πλήρως και αν προσέχουμε τι συμβαίνει γύρω μας και κυρίως σ’ αυτούς που αγαπάμε; Αληθεύει αυτό;

Ισως. Αντιλήφθηκα, γράφοντας, πως ήταν μια ζωή ευτυχισμένη. Συνήθως, όταν είμαστε απασχολημένοι με την ίδια τη ζωή, δεν το γνωρίζουμε. Εχουμε την τάση να συγκεντρωνόμαστε σ’ αυτά που δεν πάνε καλά. Το «Ζήσε γρήγορα» είναι κατ’ αρχάς μια έρευνα που αναγκάστηκα να κάνω για να μάθω, τι απ’ όλα όσα υπήρχαν στη ζωή μας είχε οδηγήσει στο δυστύχημα. Και επομένως, μιλώντας ευρύτερα, πώς η καθεμιά από τις επιλογές μας (μετακομίσεις, εγκαταστάσεις, ραντεβού, επαγγελματικές μετακινήσεις, το να έχεις παιδί, το να μένεις στην τάδε ή τη δείνα συνοικία, το να τηλεφωνήσεις στη μητέρα σου, να αγοράσεις ένα σπίτι, να κάνεις μια εξυπηρέτηση στον αδελφό σου…) είχε καταφέρει να δημιουργήσει μια αλυσίδα αιτίων που κατέτεινε προς το δυστύχημα. Η συγγραφή αυτού του βιβλίου μού επέτρεψε να βάλω τάξη, να τολμήσω να κοιτάξω την αλήθεια κατάματα, όλες τις αλήθειες, τη δική μου, εκείνη των κοντινών μου ανθρώπων, αλλά επίσης, ισχύει αυτό, και τις αλήθειες του κόσμου γύρω μου.

Επρεπε λοιπόν να ερευνήσω πράγματα έξω από εμένα, μέχρι την Ιαπωνία, για να προσπαθήσω να καταλάβω. Θέλησα να μιλήσω για την παγκοσμιοποίηση, τον φιλελευθερισμό, τους μεσίτες ακινήτων, τη βία αυτού του κόσμου που αλλάζει, καθώς γενικεύεται η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας. Είναι επίσης ένα πορτρέτο του τέλους του 20ού αιώνα, το πορτρέτο μιας πόλης και μιας κοινωνικής τάξης. Είναι, τέλος, μια διερώτηση γύρω από τις έννοιες «ζευγάρι», «οικογένεια», «εργασία», «θέση του πατέρα». Με αυτή την έννοια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι δίνεται ιδιαίτερη σημασία σε ό,τι συμβαίνει γύρω από τον καθένα μας, γύρω μας, γύρω από αυτούς που αγαπάμε και εκείνους που δεν είναι τόσο κοντά μας.

Το προσωπικό συνδέεται όντως με το συλλογικό στο βιβλίο. Αυτό το είδος μυθιστορημάτων προτιμάτε;

Το προσωπικό με ενδιαφέρει όντως στον βαθμό που συνδέεται με το συλλογικό, με το κοινωνιολογικό, το ιστορικό, το γεωπολιτικό. Το θέμα δεν είναι τόσο να μιλήσω για μένα, αλλά να κοιτάξουμε πώς είμαστε όλοι μας συνδεδεμένοι. Αυτό μού δίδαξε η συγγραφή αυτού του βιβλίου. Είναι εξ ολοκλήρου στραμμένο στους άλλους, είναι μια πινακοθήκη γεμάτη προσωπογραφίες: ο Πάκο Ραμπάν, ο φυσιοδίφης Εμίλ Γκιμέ, ο μηχανικός Ταντάο Μπάμπα, η βασίλισσα Αστριντ, ο Στίβεν Κινγκ και ένα σωρό ροκ μουσικοί. Είναι ένα βιβλίο κοινωνιολογικό και πολιτικό, που φέρνει στο φως τη σκληρότητα του φιλελευθερισμού και τον τρόπο με τον οποίο έχει συγκεκριμένο αντίκτυπο σ’ εμάς, ενώ επίσης εξετάζει από κοντά πώς είναι δομημένες οι ζωές μας.

Ναι, πρόκειται για ένα βιβλίο προσωπικό, αλλά απηχεί το συλλογικό, το κοινωνιολογικό, το ιστορικό, το γεωπολιτικό. Χρειάστηκα είκοσι χρόνια για να μπορέσω να το γράψω και να αποκτήσω την κατάλληλη απόσταση, δηλαδή να βρίσκομαι αποκλειστικά εντός της λογοτεχνίας και ποτέ αντιμέτωπη με το συναίσθημα. Είναι μια λογοτεχνική κατασκευή και θεωρώ αυτό το βιβλίο ως μια έρευνα σχετικά με την ύπαρξή μου, αλλά και την ύπαρξη των άλλων, ανθρώπων πολύ γνωστών ή άγνωστων.

Και πώς αποφασίσατε να εντάξετε το έμμεσο σχόλιο για τον «αχαλίνωτο καπιταλισμό» και τον φιλελευθερισμό;

Το «Ζήσε γρήγορα» είναι ένα βιβλίο πολιτικό. Υποφέρουμε από αυτόν τον φιλελεύθερο κόσμο και την παγκοσμιοποίηση, που υποδουλώνουν τους ανθρώπους. Και υπάρχει επίσης στο βιβλίο μια κάποια μελαγχολική νοσταλγία: ο κόσμος ήταν λιγότερο βίαιος, κοινωνικά μιλώντας. Τα αντικείμενα ήταν πιο σπάνια και τα προσέχαμε περισσότερο. Ημασταν ικανοί να ακούμε εβδομάδες ολόκληρες έναν μονάχα δίσκο που είχε έρθει από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η αναμονή και η σχέση με τον χρόνο έδιναν αξία στα πράγματα και στα πλάσματα. Πολλά θα μπορούσαμε να πούμε. Ο φιλελευθερισμός τα καταβροχθίζει όλα και τα εμπορευματοποιεί όλα, συμπεριλαμβανομένης της σχέσης με τα ανθρώπινα πλάσματα. Είναι τρομακτικό.

23 κεφάλαια, 23 κομμάτια παζλ

Στο μυθιστόρημα αναστοχάζεστε για γεγονότα τετελεσμένα και για τον χρόνο, αλλά εκ των υστέρων. Ποιος ήταν ο στόχος σας σε ό,τι αφορά το προσωπικό σας ύφος;
Διάλεξα αυτή την οπτική γωνία, γιατί δεν άργησα να διαπιστώσω ότι τίποτε δεν είχε συμβεί όπως το είχαμε προβλέψει τις μέρες και τις εβδομάδες που προηγήθηκαν του δυστυχήματος. Παρατήρησα πως υπήρχε μια ακολουθία παράξενων συμπτώσεων, ανησυχητικών τυχαίων περιστατικών, δυσοίωνων σημείων, και θέλησα να κοιτάξω από κοντά αυτούς τους διαφορετικούς τρόπους δράσης που έθεσαν σε λειτουργία τον μοιραίο μηχανισμό. Πρόκειται σχεδόν για ένα υπαρξιακό θρίλερ. Η πρώτη δυσλειτουργία είναι εκείνο το σπίτι που ήθελα οπωσδήποτε να αγοράσω και δεν ήταν προς πώληση. Κι έπειτα αυτή η μηχανή, απαγορευμένη στην Ιαπωνία, όπου κατασκευαζόταν, επειδή είχε κριθεί ως υπερβολικά επικίνδυνη και προοριζόταν για εξαγωγή στην Ευρώπη. Κι έπειτα εκείνο το τηλεφώνημα που θα έπρεπε να έχω κάνει…
Αυτό το βιβλίο λοιπόν είναι γραμμένο με 23 κομμάτια παζλ (23 κεφάλαια). Αν ένα από τα κομμάτια δεν ταιριάζει, το δυστύχημα δεν μπορεί να συμβεί. Είναι μια λογοτεχνική κατασκευή, μια προσπάθεια να κατανοήσουμε το ακατανόητο, να βρούμε νόημα εκεί που δεν υπάρχει και να περιορίσουμε, να οργανώσουμε αυτό που θα μπορούσε να μοιάζει με τρέλα.
Δεν ξέρω αν βρήκα το νόημα, αλλά προσπάθησα να το αναζητήσω.

Εχετε διαβάσει τη «Χρονιά της μαγικής σκέψης» της Τζόαν Ντίντιον; Αν ναι, τι γνώμη έχετε γι’ αυτό, δεδομένης της παρόμοιας αίσθησης που αφήνει το βιβλίο;
Ναι, το έχω διαβάσει, είναι ένα βιβλίο σημαντικό για μένα. Καταλαβαίνω από μέσα όλα αυτά που φέρνει στο φως η Τζόαν Ντίντιον. Το «Προς το παρόν», που το έγραψα το 2001, είναι, εν τέλει, αρκετά κοντά στη φύση του «La pensée magique». Αυτές οι πρώτες μέρες, αυτές οι πρώτες φορές, αυτό το ακατανόητο, αυτή η απουσία, που καταλαβαίνεις ότι θα είναι οριστική.