Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών που ζήτησε και πέτυχε τον… επανεξοπλισμό ελληνικών νησιών

Υπενθυμίζεται ότι βάσει της Σύμβασης της Λωζάνης του 1923 «Περί του Καθεστώτος των Στενών»  τόσο η Ελλάδα όσο και η Τουρκία έπρεπε να εφαρμόσουν  –μεταξύ άλλων- ένα καθεστώς απόλυτης αποστρατικοποίησης στα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, στη Θάλασσα του Μαρμαρά καθώς και σε όλα τα νησιά που βρίσκονταν εντός της Θάλασσας του Μαρμαρά εκτός από τη νήσο Καλόλιμνο (EmirAliAdasi).

Επίσης, στο Αιγαίο Πέλαγος υπάγονταν στο καθεστώς-εκτός των ελληνικών Λήμνου και Σαμοθράκης- και τα νησιά Ίμβρος, Τένεδος και Λαγουσαί Νήσοι που βρίσκονταν υπό τουρκική κυριαρχία της.

Τα ελληνικά νησιά Λήμνος και Σαμοθράκη υπάχθηκαν στο ίδιο καθεστώς με τα Στενά λόγω της γεωγραφικής τους θέσης.

Η Άγκυρα αλλάζει γνώμη

Ωστόσο, μετά από 10 χρόνια οι Τούρκοι αναθεώρησαν.

Επισήμως όλα ξεκίνησαν στη Συνδιάσκεψη της Γενεύης του 1933 σχετικά με τη μείωση και τον περιορισμό των εξοπλισμών, όταν η Τουρκία εκδήλωσε την επιθυμία της να τροποποιηθεί το καθεστώς των Στενών που ίσχυε βάσει της Σύμβασης της Λωζάνης.

Δύο χρόνια μετά, τον Απρίλιο του 1935, ενώπιον του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Τεβφίκ Ρουστού Αράς δήλωσε ότι «οι στρατιωτικές ρήτρες που αφορούν τα Στενά δημιουργούν κατάσταση ανισότητας εις βάρος της Τουρκίας. Επιπλέον η ανισότητα αυτή εξακολουθεί να υπάρχει παρά τις σημαντικές μεταβολές που είχαν επέλθει ως προς τις περιστάσεις που κυριαρχούσαν τη στιγμή της αποδοχής αυτών των ρητρών».

Τότε η Τουρκία παρουσίασε στην Κ.τ.Ε., ένα πρόγραμμα σύμφωνα με το οποίο η Άγκυρα θα δεχόταν μια διαρκή εφαρμογή του καθεστώτος ελεύθερης ναυσιπλοΐας στα Στενά υπό την προϋπόθεση της κατάργησης των αποστρατικοποιημένων ζωνών.

Τι «τσίμπησε» τους Τούρκους;

Ειδικότερα ο Αράς επικαλέστηκε δύο λόγους για να υποστηρίξει τη θέση του.

Ο πρώτος ήταν η ανάγκη της Τουρκίας να εξασφαλίσει την ασφάλειά της όπως κάθε άλλο κράτος και ο δεύτερος ότι η χώρα, η οποία με την απαραίτητη φροντίδα για την άμυνα της ύπαρξής της, δεν έπαυσε να συνεργάζεται ειλικρινώς σε κάθε προσπάθεια για την ενδυνάμωση της ειρήνης, δεν θα έπρεπε να επιτρέψει ο ζήλος της αυτός, στο συγκεκριμένο πεδίο να εκτεθεί σε μια άνιση μεταχείριση.

Ουσιαστικά, η Άγκυρα επικαλέστηκε τις πολιτικές κρίσεις της εποχής και την αλλαγή των περιστάσεων από αυτές που επικρατούσαν κατά την υπογραφή της Σύμβασης της Λωζάνης και ζήτησε από τα Συμβαλλόμενα Μέρη, τη σύγκληση μιας νέας διεθνούς διάσκεψης για τον καθορισμό του καθεστώτος των Στενών.

Ο Αράς εξήγησε λέγοντας πως το σύστημα συλλογικής ασφάλειας που είχε δημιουργήσει η Λωζάνη ήταν αργό και αναποτελεσματικό και επιπλέον δεν υπήρχε πρόβλεψη για την δυνατότητα της Τουρκίας να υπερασπιστεί τα εδάφη της σε περίπτωση επιδείνωσης του αρνητικού διεθνούς κλίματος που επικρατούσε. Το αίτημα της Τουρκίας που νομικά επίσης στηρίχθηκε στην αλλαγή των περιστάσεων, διαβιβάσθηκε τόσο στα κράτη που είχαν υπογράψει τη Σύμβαση της Λωζάνης  1923 όσο και στα υπόλοιπα κράτη της Κ.τ.Ε. τα οποία και απάντησαν θετικά στην Τουρκία.

Η εποχή Μοντρέ αρχίζει

Οι απαντήσεις στο αίτημα της Τουρκίας από τα υπόλοιπα Συμβαλλόμενα Κράτη ήταν θετικές με αποτέλεσμα την πραγματοποίηση της νέας αυτής συνδιάσκεψης στο Μοντρέ (Montreux) της Ελβετίας τον Ιούνιο του 1936.

Ο Αράς, ως αρχηγός της τουρκικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη του Μοντρέ, ανέφερε στην εναρκτήρια συνεδρίαση ότι το σχέδιο που κατέθετε η Τουρκία απέβλεπε σε μια καινούρια ρύθμιση του καθεστώτος των Στενών.

Το σχέδιο είχε τίτλο «Σχέδιο της Συμβάσεως προτεινόμενο από την Κυβέρνηση της Τουρκικής Δημοκρατίας με σκοπό την αντικατάσταση της Συνθήκης της Λωζάνης της 24ης Ιουλίου 1923 σχετικά με το καθεστώς των Στενών» και αποτέλεσε τη βάση των σχετικών εργασιών.

Το συνέδριο κατέληξε στην υπογραφή της Συνθήκης του Μοντρέ στις 20 Ιουλίου 1936, εγκαινιάζοντας έτσι το νέο καθεστώς των Στενών απαλλαγμένο από αποστρατικοποιήσεις.

Καλοδεχούμενη η τουρκική πρόταση από Αθήνα

Έτσι, ενισχύονται τα επιχειρήματα της Ελλάδας αναφορικά με τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη, τα οποία μάλιστα στηρίζονται και σε άλλα στοιχεία όπως, η διπλωματική αλληλογραφία της εποχής, οι προπαρασκευαστικές εργασίες της Συνδιάσκεψης του Μοντρέ του 1936, τα πρακτικά της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης καθώς και η άμεση πρακτική των δύο κρατών αμέσως μετά την υπογραφή της Σύμβασης του Μοντρέ.

Πριν καν ξεκινήσει η Διάσκεψη του Μοντρέ, η Ελλάδα και η Τουρκία είχαν συμφωνήσει πλήρως ότι άμεση και αναπόφευκτη συνέπεια του εξοπλισμού των Στενών, θα είναι και ο εξοπλισμός των ελληνικών νησιών Λήμνου και Σαμοθράκης.

Το γεγονός προέκυπτε από τη διπλωματική αλληλογραφία της εποχής. Στις 22 Απριλίου 1936 η Ελλάδα απάντησε στο τουρκικό αίτημα για την αναθεώρηση της Σύμβασης της Λωζάνης του 1923. Αποδεχόταν το τουρκικό αίτημα υπό την επιφύλαξη όμως «των δικαιωμάτων που απορρέουν για αυτή από την τροποποίηση των διατάξεων του Άρθρου 4 της Σύμβασης για τα Στενά…», δηλαδή του δικαιώματός της να εξοπλίσει και αυτή τα νησιά της Λήμνου και της Σαμοθράκης.

Έρχεται ο Αράς στην Αθήνα!

Στις 2 Μαΐου 1936, ο Αράς επισκέφθηκε στην Αθήνα τον Πρωθυπουργό της Ελλάδας Ι. Μεταξά όπου και επανέλαβε τη δήλωση που είχε κάνει λίγες εβδομάδες νωρίτερα στον επιτετραμμένο της Ελλάδας στην Άγκυρα Κ. Βατικιώτη.

Στη σχετική δήλωση έλεγε ότι «η Ελλάδα, καμία δεν θα συναντήσει εκ μέρους της Τουρκίας καμία αντίδραση, εάν αποφάσιζε να προχωρήσει για την ασφάλειά της, στην οχύρωση πέρα από τη Σαμοθράκη και τη Λήμνο και στα άλλα νησιά της στο Αιγαίο Πέλαγος» .

Στις 6 Μαΐου 1936, ο πρέσβης της Τουρκίας στην Αθήνα Τ. Εσρέφ, έστειλε επιστολή στον Μεταξά κατ’ εντολή της κυβερνήσεώς του, δηλώνοντας «είμαστε εξ’ ολοκλήρου σύμφωνοι όσον αφορά στον εξοπλισμό (militarization) των νησιών της Λήμνου και της Σαμοθράκης, ταυτόχρονα με τον εξοπλισμό των Στενών».

Το σχέδιο των Τούρκων

Ο Αράς  ανέφερε στην εναρκτήρια συνεδρίαση στη Διάσκεψη του Μοντρέ ότι το σχέδιο που κατέθετε η Τουρκία απέβλεπε σε μια νέα ρύθμιση του καθεστώτος των Στενών αφού η παλιά του 1923 είχε χάσει τον κάθε λόγο υπάρξεώς της.

Στο προοίμιο του τουρκικού σχεδίου, υπήρχε ως διάταξη η απόφαση να αντικατασταθεί από νέα Σύμβαση η υπογραφείσα στην Λωζάννη την 24η Ιουλίου 1923 η οποία και αναγνωριζόταν ως καταργηθείσα. Η διάταξη συζητήθηκε από την Ολομέλεια της Συνδιάσκεψης και έγινε δεκτή χωρίς καμία επιφύλαξη ή αντίρρηση για να παραπεμφθεί στη συνέχεια στην Επιτροπή Συντάξεως της Διάσκεψης με Πρόεδρο τον αρχηγό της ελληνικής αντιπροσωπείας Ν.Πολίτη, όπου τελικά τροποποιήθηκε φραστικά, διατηρώντας όμως την ουσία της.

Επιπλέον, το τουρκικό σχέδιο προέβλεπε με το άρθρο 13 την κατάργηση και αντικατάσταση της Λωζάννης και είχε ως εξής: «η παρούσα Συμφωνία καταργεί και αντικαθιστά τις διατάξεις της Συνθήκης της Λωζάνης της 24ης Ιουλίου 1923 που αφορά το καθεστώς των Στενών».

Στο σημείο αυτό επενέβη και η αγγλική αντιπροσωπεία, η οποία με βάση το τουρκικό σχέδιο, πρότεινε ένα νέο και βελτιωμένο άρθρο (Άρθρο 24) που όριζε το εξής: «Η παρούσα Σύμβαση καταργεί τη Σύμβαση που υπογράφηκε στη Λωζάνη την 24η Ιουλίου 1923 και αφορά το καθεστώς των Στενών». Το αγγλικό σχέδιο έγινε δεκτό από την Συνδιάσκεψη χωρίς καμία αντίρρηση και τελικά παραπέμφθηκε στην Επιτροπή Συντάξεως.

Ωστόσο, όταν η διάταξη γύρισε από την Επιτροπή στην Ολομέλεια, ο Αράς ζήτησε την διαγραφή της γιατί την θεώρησε εντελώς περιττή. Μάλιστα ο Ν. Πολίτης με την ιδιότητα του Προέδρου της Επιτροπής Συντάξεως ανέφερε τα εξής: «Ακούσαμε την πρόταση περί καταργήσεως του άρθρου 24. Δε νομίζω ότι η πρόταση αυτή θα μπορούσε να δημιουργήσει δυσκολίες αφού έγινε από την ίδια την Τουρκική Αντιπροσωπεία και ακόμα περισσότερο εφόσον η ιδέα της καταργήσεως της Συμβάσεως της Λωζάνης προκύπτει από το προοίμιο όπου συμφωνείται πως η σύγκληση αυτής της συνδιασκέψεως έγινε με σκοπό την επεξεργασία μιας συμβάσεως προορισμένης να αντικαταστήσει την Συνθήκη της Λωζάνης. Έτσι λοιπόν, από της στιγμή που η σύμβαση αυτή θα συνομολογηθεί, θα εξαφανιστεί εκείνη της Λωζάνης».

Από τα ανωτέρω φαίνεται πως οι προπαρασκευαστικές εργασίες της Σύμβασης του Μοντρέ 1936 ταυτίζονται με το Προοίμιο της Σύμβασης. Για μία φορά ακόμα προκύπτει καθαρά ότι η βούληση των Συμβαλλομένων στη Συνδιάσκεψη Μερών μεταξύ αυτών και της Τουρκίας, ήταν υπέρ της συνολικής κατάργησης της Σύμβασης της Λωζάνης για τα Στενά.

Τόσο το τουρκικό όσο και το βρετανικό σχέδιο έγιναν ομόφωνα δεκτά ως προς την ουσία τους. Αν υπήρχαν αντιρρήσεις ως προς την ουσία, αυτές θα είχαν διατυπωθεί πριν τα κείμενα σταλούν στην Επιτροπή Συντάξεως. Τέτοιου είδους αντιρρήσεις όμως δεν εκφράσθηκαν καθόλου κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης.

Περαιτέρω, η κατάργηση του καθεστώτος της αποστρατικοποίησης της Λήμνου και της Σαμοθράκης αναγνωρίστηκε τόσο από άλλα μέρη της Σύμβασης του Μοντρέ όσο και από την Τουρκία.

Λονδίνο: «Οι Έλληνες μπορούν να επανεξοπλίσουν τα νησιά»

Ο πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας στην Ελλάδα, σε έκθεσή του υπογράμμιζε ότι «η κατάργηση των Άρθρων 4 και 6 της Σύμβασης της Λωζάννης θα δώσει στην Ελλάδα το δικαίωμα να επανεξοπλίσει τη Λήμνο, τη Σαμοθράκη κλπ, εάν αυτή το επιθυμεί.

Εξάλλου, σε προκαταρκτικές συναντήσεις και συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ των κυβερνήσεων της Άγκυρας και του Λονδίνου, ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Ρ.Αράς, δήλωσε ότι «πρέπει πρώτα να αντιμετωπισθεί το ζήτημα της έκτακτης ανάγκης σχετικά με την κατάργηση των διατάξεων που προβλέπουν την αποστρατικοποίηση των Στενών, συγκεκριμένα του Άρθρου 4 και στη συνέχεια θα είναι δυνατόν να προχωρήσουμε στην αναθεώρηση των διατάξεων που αφορούν το πέρασμα στρατιωτικών πλοίων».

Κύρωση από Τουρκική Εθνοσυνέλευση: «Η φίλη Ελλάδα»

Κατά τις διαδικασίες κύρωσης της Σύμβασης του Μοντρέ από την Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας, ο Αράς στην εισήγηση που έκανε εκ μέρους της Κυβέρνησης, δήλωσε στις 31 Ιουλίου 1936 τα εξής:

«Οι διατάξεις που αναφέρονται στα νησιά Λήμνος και Σαμοθράκη, τα οποία ανήκουν στην φίλη και γειτόνισσα Ελλάδα, και που ήταν αποστρατικοποιημένα, με βάση τις σχετικές διατάξεις της Σύμβασης της Λωζάννης, καταργούνται και αυτές από την Συνθήκη του Μοντρέ. Με την ευκαιρία αυτή φαίνεται ακόμα μια φορά ένα από τα χαρακτηριστικά της πολιτικής της νέας Τουρκίας: να ευχόμαστε για τους φίλους αυτό που ευχόμαστε και για εμάς, και να μην ευχόμαστε για τους φίλους μας, όπως και για κάθε άλλη Δύναμη, αυτό που εμείς θεωρούσαμε άδικο».

Κατά τη διάρκεια των σχετικών συνομιλιών στην τουρκική εθνοσυνέλευση, δεν διατυπώθηκε καμία επιφύλαξη και η επικύρωση της Σύμβασης έγινε με ομοφωνία. Μάλιστα, παρόμοιες διαβεβαιώσεις σαν αυτές που εξέφρασε ο Αράς υπέρ του ελληνικού κράτους ενώπιον της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης, δόθηκαν σχετικά, κατά την ίδια περίοδο, εκ μέρους της Τουρκίας προς τις Κυβερνήσεις τρίτων ενδιαφερομένων χωρών.

*Η κα Ειρήνη Φλεβοτόμου, είναι Διδάκτωρ Διεθνούς Δικαίου του Παντείου Πανεπιστημίου