Η επικίνδυνη άνοδος του αυταρχισμού

Οι οικονομικές δυσκολίες έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην πολιτική ζωή. Η δημοκρατία παραπαίει. Σύμφωνα με το Freedom House, περισσότερες χώρες έχουν χάσει την ελευθερία τους, παρά την έχουν κερδίσει κάθε χρόνο για τα τελευταία 17 χρόνια. Ο αυταρχισμός φαίνεται να αυξάνεται. Για πολλές κυβερνήσεις στον κόσμο, ο κρατικής έμπνευσης καπιταλισμός της Κίνας προσφέρει ένα ελκυστικό μοντέλο. Η Ρωσία, κάτω από τον πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν, έχει ξεκινήσει τον μεγαλύτερο πόλεμο στην Ευρώπη μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο εικοστός πρώτος αιώνας έχει σημαδευτεί μέχρι τώρα από καταπίεση, αναταράξεις και την αποσύνθεση των δημοκρατικών θεσμών.

Δύο συναρπαστικά βιβλία έχουν τολμήσει να κάνουν μια βαθιά ανάλυση στις καταθλιπτικές εποχές που ζούμε, με καινούργιο τρόπο. Tο «The Crisis of Democratic Capitalism» («Η κρίση του δημοκρατικού καπιταλισμού») του σχολιαστή των «Financial Times» Martin Wolf εικάζει πως τα αίτια αυτών των δυσάρεστων καταστάσεων βρίσκονται στην κατάρρευση των σχέσεων μεταξύ καπιταλισμού και φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στο «A World of Insecurity» («Ενας κόσμος ανασφάλειας») ο οικονομολόγος Pranab Bardhan υποστηρίζει πως οι αδυναμίες που κατακλύζουν τον κόσμο γίνονται περισσότερο κατανοητές όχι τόσο με όρους ανισότητας όσο με όρους ανασφάλειας – από αναβράζοντες όρους κοινωνικού άγχους που πηγάζουν από απώλειες ευκαιριών εργασίας, από πτώση εισοδημάτων, φτώχεια και πολιτιστική αλλαγή.

Οι πολιτικοί, οι επώνυμοι σχολιαστές και οι οικονομικά ευημερούντες αισθάνονται σοκ όταν πολλοί συμπολίτες τους στρέφονται σε εναλλακτικές επιλογές μακριά από τη δημοκρατία – ή τουλάχιστον σε μορφές δημοκρατίας που τους προσφέρονται. Η δημοκρατία δεν είναι ποτέ τέλεια, ισχυρίζονται πολλοί σχολιαστές, αλλά παραμένει η καλύτερη διαθέσιμη επιλογή. Πολλοί διανοούμενοι φορτώνουν τις αδυναμίες της δημοκρατίας στον λαό γενικά. Οι άνθρωποι δεν είναι αρκετά ώριμοι για να κάνουν τη δημοκρατία αποτελεσματική, υποστηρίζουν. Οι πολίτες, εκτιμούν, έχουν γίνει ανίκανοι ή υπέκυψαν στα θέλγητρα του αυταρχισμού σε εποχές ανασφάλειας ή αβεβαιότητας. Ο γάλλος φιλόσοφος, εχθρός του Διαφωτισμού, Joseph de Maistre είχε εκφραστεί πολύ περισσότερο αιχμηρά: «Κάθε έθνος εξασφαλίζει την κυβέρνηση που του αξίζει». Σύμφωνα όμως με τον Wolf και τον Bardhan, το πρόβλημα είναι πως οι θεσμοί έχουν προδώσει τους ανθρώπους κι όχι το αντίστροφο.

Και οι δύο συγγραφείς στρέφονται προς το κράτος για λύσεις. Ο Bardhan υποστηρίζει πως οι σύγχρονες κοινωνίες μπορούν να αντιστρέψουν το ρεύμα μοιράζοντας περισσότερο εξισωτικά τον πλούτο, χρησιμοποιώντας διάφορα εργαλεία όπως το γενικό βασικό εισόδημα – δηλαδή τακτικές πληρωμές σε όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως των πραγματικών τους αναγκών. Ο Wolf, από την άλλη μεριά, υποστηρίζει πως η απάντηση βρίσκεται σε ένα ισχυρότερο δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας και στην επένδυση σε καλύτερες κι ασφαλέστερες δουλειές. Ο Bardhan δεν πιστεύει πως η οικονομική ανασφάλεια από μόνη της προκαλεί την παρακμή της δημοκρατίας που παρατηρείται. Υποστηρίζει πως στην πολιτιστική ανασφάλεια οφείλεται μεγάλο μέρος αυτής της δημοκρατικής αδυναμίας. Οι λευκοί, για παράδειγμα, στις ΗΠΑ αισθάνονται να απειλούνται από την κατάρρευση των παλιών κοινωνικών ιεραρχιών. Και αναζητούν κάτι άλλο πέραν των καθιερωμένων δημοκρατικών διαδικασιών. Ισως να έχει δίκιο, και η πρόσφατη τάση εναγκαλισμού αντιδημοκρατικών τάσεων να έχει σοβαρά στοιχεία πολιτιστικού χαρακτήρα. Εντούτοις, τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 είχαν υπάρξει εντονότερες πολιτιστικές αλλαγές στην αμερικανική κοινωνία, δίχως να έχουν αδυνατίσει σοβαρά οι δημοκρατικοί θεσμοί και αντιλήψεις.

Ισως οι οικονομικές επιπτώσεις να έχουν τελικά μεγαλύτερη σημασία. Ανεξάρτητα πάντως από τα πραγματικά αίτια, γεγονός παραμένει πως οι αυταρχικές αντιλήψεις ασκούν πολύ μεγαλύτερη επιρροή σήμερα από οποτεδήποτε στο παρελθόν. Κι αυτό απαιτεί εγρήγορση και ιδιαίτερη προσοχή. Αν κλονισθεί η πίστη των πολιτών στη δημοκρατία, τότε η γενική αποδοχή του αυταρχισμού δεν θα είναι μακριά.