«Εφυγε» ο μεγάλος ιταλός διανοούμενος Μάριο Τρόντι – πρωταγωνιστής στο ρεύμα του «εργατισμού»

Ξεκίνησε σαν ένα ιδιαίτερο, σχεδόν περιθωριακό, ρεύμα της ιταλικής Αριστεράς για να γίνει μία από τις πιο επιδραστικές παραδόσεις μέσα στην ευρύτερη μαρξιστική σκέψη. Και ο άνθρωπος που περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο έπαιξε ρόλο στην  αρχική και κρίσιμη διαμόρφωση αυτού του ρεύματος, ο Μάριο Τρόντι, έφυγε στις 7 Αυγούστου, σε ηλικία 92 ετών.

Προερχόμενος από μια κομμουνιστική οικογένεια, μέλος του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος ο ίδιος, θα αποστασιοποιηθεί ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 από την παράδοση του κόμματος, με την ιδιαίτερη βαρύτητα που είχε ιδίως ο τρόπος που  ο Παλμίρο Τολιάτι παρουσίαζε τη δυνατότητα για μια ηγεμονία στηριγμένη πάνω στο «εθνικο-λαϊκό» στοιχείο. Αντιθέτως, αυτό που θα αναζητήσει θα είναι μια μαρξιστική ανάγνωση που να μπορεί να ερμηνεύει ταυτόχρονα τον εκσυγχρονισμό του καπιταλισμού αλλά και τον πολλαπλασιασμό των εργατικών αντιστάσεων.

Άλλωστε, είναι η εποχή που η Ιταλία θα αρχίσει να συνταράσσεται από έναν κύκλο εργατικών αγώνων και συγκρούσεων που θα ξεκινήσει το 1960 και θα συνεχιστεί έως το 1980 και την ήττα της μεγάλης απεργίας στη FIAT. Αυτός θα είναι ο μακρύς ιταλικός εργατικός «Μάης».

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Τρόντι θα συναντηθεί με διανοούμενους που προέρχονταν από την αριστερά του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, όπως ο Ρανιέρο Παντσιέρι και ο νεαρός Τότε Τόνι Νέγκρι, από το Κομμουνιστικό Κόμμα όπως ο Αλμπέρτο Άζορ Ρόζα, πρωτοπόρους ακτιβιστές κοινωνιολόγους όπως ο Ρομάνο Αλκουάτι, συνδικαλιστές όπως ο Βιτόριο Φόα.

Το αποτέλεσμα αυτής της συνάντησης θα είναι ένα περιοδικό, το Quaderni Rossi (Κόκκινα Τετράδια) που θα αποτελέσει ευρύτερο πόλο συσπείρωσης και αναφοράς στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και την αφετηρία του ρεύματος του εργατισμού (operaismo). Το 1964 ο Τρόντι με το Νέγκρι και τον Αλκουάτι θα συμβάλουν σε ένα άλλο κρίσιμο περιοδικό για την εξέλιξη του εργατισμού, το Classe Operaia (Εργατική Τάξη).

Ο Τρόντι με την αρθρογραφία του θα παίξει καθοριστικό ρόλο στο να διαμορφωθεί ο εργατισμός ως διακριτό ρεύμα. Η θεμελιώδης πρωτοτυπία της σκέψης του ήταν να επιμείνει ότι το καθοριστικό στοιχείο για την εξέλιξη του καπιταλισμού, ο βασικός αιτιώδης παράγοντας των μετασχηματισμών του και η κινητήρια δύναμη της ιστορίας του ήταν η εργατική πάλη και αντίσταση και όχι η βούληση των καπιταλιστών και η τεχνολογική εξέλιξη. Με τα λόγια του ίδιου σε ένα κλασικό κείμενο του από το 1964:

«Είχαμε εκτιμήσει ακόμα και εμείς την καπιταλιστική ανάπτυξη σαν πρωταρχική, και τους εργατικούς αγώνες μόνο στη συνέχεια. Αυτό είναι λάθος. Πρέπει να αντιστρέψουμε το πρόβλημα, αλλάζοντας την σηματοδότησή του, ξεκινώντας από την αρχή: και η αρχή είναι η πάλη της εργατικής τάξης. Στο στάδιο του κοινωνικά αναπτυγμένου κεφαλαίου, η καπιταλιστική ανάπτυξη είναι υποταγμένη στους εργατικούς αγώνες, έρχεται μετά απ’ αυτούς και πρέπει να αντιστοιχήσει σε αυτούς τον πολιτικό μηχανισμό της ίδιας της παραγωγής.»

Αυτή η τοποθέτηση ερχόταν να συναντηθεί με ένα νέο κύμα ριζοσπαστικοποίησης των εργατών που στο επίκεντρό της είχε τα μεγάλα εργοστάσια, που στρατολογούσαν προσωπικό από τον κόσμο της εσωτερικής μετανάστευσης. Αυτή η κεντρικότητα του εργοστασίου και της πάλης μέσα και γύρω από αυτό φαινόταν τότε στην Ιταλία να είναι γίνεται πράξη και να υπόσχεται μια έξοδο από τις ταλαντεύσεις της ιταλικής Αριστεράς.

Το ρεύμα του εργατισμού και τα διάφορα έντυπά του απέκτησε έτσι μια ευρύτερη απήχηση σε ένα ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό δυναμικό. Αυτό θα γίνει πιο έντονο όταν ριζοσπαστικοποιημένοι φοιτητές θα αρχίσουν και αυτοί να στρέφονται προς την πραγματικότητα των εργοστασίων που είναι σε αναβρασμό, με αποκορύφωμα το «καυτό» φθινόπωρο του 1969. Ένα σημαντικό τμήμα της ιταλικής επαναστατικής αριστεράς, αυτό που σχετίζεται με την οργάνωση Potere Operaio (Εργατική Εξούσία) και αργότερα, μετά το 1973, με έναν ευρύτερο «χώρο» κινημάτων και συλλογικοτήτων, την Εργατική Αυτονομία θα έχει θεωρητικές αφετηρίες στο ρεύμα του εργατισμού.

Ο ίδιος ο Τρόντι από το 1967 και μετά θα αρχίσει να μετατοπίζεται. Ο πυρήνας της μετατόπισής του θα είναι αυτό που θα περιγράψει σε ένα σημαντικό του κείμενο το 1972, ως την «αυτονομία του πολιτικού». Σε αυτό παρουσιάζει ένα σχήμα σύμφωνα με το οποίο, σε αντίθεση με την τάση του κλασικού μαρξισμού να παρουσιάζει το πολιτικό στοιχείο ως υποτελές και καθοριζόμενο από το οικονομικό, χρειάζεται να δούμε την αυτονομία του πολιτικού, νοούμενου ως του συνδυασμού ανάμεσα στο κράτος και την πολιτική τάξη. Σκοπός του Τρόντι δεν είναι τόσο να αμφισβητήσει τον Μαρξ, όσο να διατυπώσει την προκλητική θέση ότι μόνο η εργατική τάξη μπορεί να εκπροσωπήσει την ορθολογικότητα που αναλογεί στο σύγχρονο κράτος και άρα να κάνει πράξη την αυτονομία του πολιτικού που, κατά τον Τρόντι, διαφορετικά μένει απλώς μια αστική ιδεολογία.

Αυτή η προσπάθεια για μια εκ νέου ανάγνωση του πολιτικού θα απασχολήσει στο υπόλοιπο της διαδρομής του τον Τρόντι που θα προσεγγίσει εκ νέου το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα στην περίοδο Μπερλίνγκουερ. Αργότερα θα εκλεγεί και γερουσιαστής, μία φορά με τις λίστες του Δημοκρατικού Κόμματος της Αριστεράς και μία φορά με το Δημοκρατικό Κόμμα.

Χωρίς να απαρνηθεί ποτέ την κληρονομιά του εργατισμού, ο Τρόντι θα καταφέρει να παραμείνει μέχρι το τέλος μία από τις φιγούρες της ιταλικής αριστεράς που θα αντιμετωπίζεται με ιδιαίτερο σεβασμό ακριβώς επειδή δεν σταμάτησε να προσπαθεί να στοχαστεί μια πολιτική που να μην περιορίζεται στην υποταγή στο υπάρχον, όση μελαγχολία και εάν του προκαλούσε όσο περνούσαν τα χρόνια το γεγονός, όπως είπε σε μια συνέντευξη το 2015 «το μέλλον είναι κολλημένο στο παρόν. Είναι αδύνατο να φανταστούμε οτιδήποτε δεν είναι μια συνέχεια της τωρινής κατάστασης πραγμάτων»