Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ελληνιστικοί Χρόνοι (Μέρος Α’)

Έχοντας αναλύσει διά μακρών στις προηγηθείσες θεματικές ενότητες τα διαδραματισθέντα κατά τους Κλασικούς Χρόνους από γλωσσικής –και όχι μόνο– απόψεως, μπορούμε να εισέλθουμε πλέον στην Ελληνιστική Εποχή (323-31 π.Χ.), που περιλαμβάνει σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν τους τρεις τελευταίους αιώνες της 1ης χιλιετίας π.Χ. Κύριο χαρακτηριστικό του ελληνιστικού κόσμου, μιας γιγάντιας οικονομικής κατ’ αρχήν κοινότητας, που απλωνόταν από τον Εύξεινο Πόντο έως τον Περσικό Κόλπο και από την Αδριατική Θάλασσα έως το ανατολικό Ιράν, ήταν η στενή επαφή των Ελλήνων με τους λαούς της Ανατολής. Εντός των ορίων της απέραντης αυτής εκτάσεως υπήρχε, πέραν των Ελλήνων, ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, γλωσσών, θρησκειών και αντιλήψεων (λαοί με τη δική τους ιστορική διαδρομή και πολιτισμική παράδοση, όπως οι Ρωμαίοι, οι Αιγύπτιοι, οι Εβραίοι, οι Βαβυλώνιοι και οι Πάρθοι).

Καρπός των στενών σχέσεων μεταξύ των Ελλήνων και των λαών της Ανατολής –σχέσεων που δεν έπαυσαν με το πέρας των Ελληνιστικών Χρόνων– υπήρξε η αλληλεπίδραση των πολιτισμών τους, η δημιουργική ώσμωσή τους. Αυτή κατέστη δυνατή χάρη στη λεγόμενη ελληνιστική κοινή, τη γλώσσα που διαμορφώθηκε στην Αθήνα με βάση μια συντηρητική μορφή της αττικής διαλέκτου (εκείνη που χρησιμοποιούσαν τα μορφωμένα στρώματα) και με αρκετά στοιχεία της ιωνικής διαλέκτου. Η γλωσσική αυτή μορφή έμελλε να κυριαρχήσει ως εκφραστικό όργανο στη μεσογειακή λεκάνη και στην Ανατολή κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής Εποχής, να αποτελέσει τη lingua franca επί τρεις τουλάχιστον αιώνες (ακολούθως συμπορεύτηκε με τη λατινική και επιβίωσε έως τους Βυζαντινούς Χρόνους). Ως όργανο του μακεδονικού και όλων των ελληνιστικών βασιλείων αργότερα, η ελληνιστική κοινή εκτόπισε τις τοπικές διαλέκτους από το γραπτό λόγο, ενώ επηρέασε κατά το μάλλον ή ήττον και τον προφορικό λόγο.

Ποιες ήταν, όμως, οι ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν στη γενίκευση της χρήσης και στη συνακόλουθη κυριαρχία της ελληνιστικής κοινής στην υπό εξέταση περίοδο; Το σκηνικό άρχισε κατ’ ουσίαν να οικοδομείται λίγο μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ., όταν ο περσικός κίνδυνος σε συνδυασμό με την έλλειψη πραγματικά ισχυρών δυνάμεων στον ελληνικό χώρο (η αποδυνάμωση των άλλοτε ακμαίων πόλεων-κρατών είχε ήδη συντελεστεί) κατέστησε αναγκαία την ενότητα των Ελλήνων, τη συγκρότηση δηλαδή ενός πανελλήνιου συνασπισμού με απώτερο στόχο τη διεξαγωγή πολέμου εναντίον της Περσικής Αυτοκρατορίας. Πλέον κατάλληλος να ενώσει τους Έλληνες και να ηγηθεί του κοινού αγώνα τους κατά των Περσών θεωρήθηκε ο μακεδόνας βασιλιάς Φίλιππος Β’, ο οποίος είχε θριαμβεύσει επί των συνασπισμένων αντιπάλων του στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. Προς τούτο, οι αντιπρόσωποι όλων των ελληνικών πόλεων-κρατών (πλην της Σπάρτης) που έλαβαν μέρος στο συνέδριο της Κορίνθου το 337 π.Χ. έδωσαν απόλυτη εξουσία στο μακεδόνα βασιλιά, ορίζοντάς τον ηγεμόνα και στρατηγό αυτοκράτορα.

Μετά τον αδόκητο θάνατο του Φιλίππου Β’, τη δολοφονία του το 336 π.Χ., εκείνος που επωμίστηκε το βαρύ φορτίο της οργάνωσης της εκστρατείας προς ανατολάς και της υλοποίησης των μεγαλεπήβολων σχεδίων των Ελλήνων ήταν ο εικοσάχρονος γιος του, ο Αλέξανδρος Γ’. Ο περίφημος Μέγας Αλέξανδρος κατόρθωσε ως γνωστόν να κατακτήσει την Περσική Αυτοκρατορία και να δημιουργήσει ένα κράτος που εκτεινόταν από την Αδριατική Θάλασσα έως το Παντζάμπ και από τη Λιβύη έως το Παμίρ (υψίπεδα του Τατζικιστάν). Τα αξεπέραστα επιτεύγματα του μακεδόνα στρατηλάτη, οι νικηφόρες στρατιωτικές επιχειρήσεις του από το 334 έως το 323 π.Χ., διαμόρφωσαν ένα νέο ιστορικό πλαίσιο και συνέβαλαν στη θεαματική εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας προς ανατολάς και προς νότον.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο μακεδόνας βασιλιάς Φίλιππος Β’ (πηγή: ClipArt ETC, Florida Center for Instructional Technology, University of South Florida).