Πετράλωνα: Η «Συνοικία το Όνειρο» και τα τοπόσημα της σύγχρονης ιστορίας τους

Μπορεί η γειτονιά των Πετραλώνων τα τελευταία χρόνια να γίνεται γνωστή για τα μπαράκια, τα εστιατόρια και τα μεζεδοπωλεία της, να συγκεντρώνει καινούριους κατοίκους που υιοθετούν λίγο πιο μποέμ κι εναλλακτικό τρόπο ζωής, όπως καλλιτέχνες, γιόγκι, κλπ, και τα παράπονα να πληθαίνουν για τα Airbnb καταλύματα που αλλάζουν τον χαρακτήρα της, ωστόσο ο πυρήνας της παλιάς της ταυτότητας παραμένει ισχυρός στα τοπόσημά της και την ιστορία τους.

Σε σχέση με το Κέντρο της Αθήνας, τα Πετράλωνα βρίσκονται νοτιοδυτικά και περιβάλλονται από το Θησείο, το Ρουφ, το Κουκάκι και τη συνοικία του Φιλοπάππου, καθώς και τους δήμους Καλλιθέας και Ταύρου. Ένα σαφές περίγραμμα της περιοχής που χωρίζεται σε Άνω και Κάτω Πετράλωνα από τις γραμμές του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου και την οδό Θεσσαλονίκης ουσιαστικά, δίνεται από κεντρικούς δρόμους της πόλης, όπως είναι η οδός Πειραιώς, η Χαμοστέρνας, η Καλλιρρόης και ο Περιφερειακός του Φιλοπάππου.

Η γνωστή ως γέφυρα του Πουλόπουλου, από το παρακείμενο παλιό Πιλοποιείο του Πουλόπουλου, στη συμβολή των οδών Ηρακλειδών και Θεσσαλονίκης (η Πλατεία Αφαίας που παρεμβάλλεται) είναι ένα νοερό σύνορο με το Θησείο και τον Κεραμεικό που διατηρεί, έστω ως προς την ονομασία πλέον κάτι από την αίγλη της παλιάς βιομηχανικής ανάπτυξης στην περιοχή, μαζί με το ενεργό εργοστάσιο Σοκολατοποιίας του Παυλίδη που δίνει στη γειτονιά και την αντίστοιχη “εσάνς” που φαντάζεστε. Η οδός Πειραιώς είναι και η πρώτη δημόσια αμαξιτή και σκυρόστρωτη οδός της Αθήνας που κατασκευάστηκε το 1835, επί Όθωνος, από βαυαρούς μηχανικούς για να συνδέσει οδικά την Αθήνα με το λιμάνι του Πειραιά.

Νοερά στα χνάρια της αρχαίας Κοίλης Οδού που τμήμα της διασώζεται μέσα στο σύμπλεγμα των λόφων Μουσών, Νυμφών, τον λόφο του Φιλοπάπππου. Τα χνάρια των αρχαίων δήμων είναι ακόμη παρόντα σε όποια τυχαία διαδρομή κι εάν επιλέξει ο σύγχρονος περιηγητής στην περιοχή. Από την Καλλιρρόης, προχωρώντας προς Πειραιώς, στα δεξιά και ύστερα από το Κουκάκι, ο λόφος της Δεξαμενής. Να θυμίσουμε ότι ακόμη και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Καλλιρρόης που όλοι γνωρίζουμε σήμερα, περνούσε ο Ιλισός ποταμός, με τις πηγές του στον Υμηττό και τις εκβολές του στο Νέο Φάληρο. Ένα τμήμα του λοιπόν διέτρεχε την οδό Ρούμελης μέχρι τη Θεσσαλονίκης. Οι γωνιές που επιφυλάσσουν τα Πετράλωνα στον περιπατητή να ανακαλύψει, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την ιστορία του τόπου.

Οι λαϊκοί αγώνες και η «επίμαχη» ταινία στα Πετράλωνα

Μια λαϊκή συνοικία, τα Πετράλωνα έχουν συνδέσει το όνομά τους με τους εργατικούς αγώνες και το λαϊκό κίνημα. Στα Κάτω Πετράλωνα, στην Πλατεία Εργατικής Πρωτομαγιάς στην οδό Πειραιώς, υπάρχει μνημείο με το άγαλμα του Σταύρου Καλλέργη, γιος του υπήρξε ο μεγάλος ηθοποιός Λυκούργος Καλλέργης. Ο Σταύρος Καλλέργης, πρόδρομος του σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα, διοργάνωσε τον πρώτο εορτασμό της εργατικής πρωτομαγιάς στη χώρα και υπήρξε ο εκδότης το 1890 της εφημερίδας “σοσιαλιστής”.

Εκτός από το χαρούμενο άσμα που τραγούδησε ο Δημήτρης Χορν “Οι θαλασσιές σου οι χάντρες” και σημάδεψαν με την αναφορά τους τα Πετράλωνα το 1962, σε στίχους Κώστα Πρετεντέρη και μουσική Μίμη Πλέσσα, μια διαχρονική επιτυχία,

“…Τα κόκκινα, τα πράσινα,
τα μπλε σου τα βραχιόλια
τρέλαναν τα Πετράλωνα
και ‘καψαν τα Σεπόλια.”

κάποιος άλλος ζούσε λίγο νωρίτερα (1960-1961) ίσως τη δυσκολότερη κινηματογραφική περιπέτεια της ζωής του. Αυτός ήταν ο Αλέκος Αλεξανδράκης που με την τρίτη του σύζυγο, την ηθοποιό Αλίκη Γεωργούλη και κινητήρια δύναμη πίσω από την υλοποίηση της ταινίας “Συνοικία το Όνειρο”, γύρισε τις σκηνές στα Πετράλωνα στην περιοχή του Ασυρμάτου για ένα κινηματογραφικό έργο εμπνευσμένο και επηρεασμένο από τον ιταλικό νεορεαλισμό, με σκοπό να μιλήσει για τα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας τότε. Το σενάριο ήταν του Τάσου Λειβαδίτη και του Κώστα Κοτζιά, με παραγωγό και σκηνοθέτη -για πρώτη και τελευταία φορά- τον ίδιο τον Αλεξανδράκη και η αξεπέραστη μουσική ήταν του Μίκη Θεοδωράκη.

Στο συνοικισμό του Ασυρμάτου, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, μεταξύ 1922-1924, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες κυρίως από την Αττάλεια και την Αλάια. Ονομάστηκε έτσι από την εγκατάσταση ασύρματου του Πολεμικού Ναυτικού που υπήρχε στο σημείο και ανατινάχθηκε κατά τα Δεκεμβριανά. Οι σκηνές της ταινίας που γυρίστηκαν στη γειτονιά, κόπηκαν από τη λογοκρισία της εποχής, η ταινία απαγορεύτηκε και ο Αλεξανδράκης καταστράφηκε οικονομικά, μετά τις περιπέτειες του κινηματογραφικού έργου και χώρισε και με την Αλίκη Γεωργούλη. Στο βίντεο-μαρτυρία που ακολουθεί στο τέλος του κειμένου, ο Αλέκος Αλεξανδράκης μιλάει στον Άρη Σκιαδόπουλο για την ταινία “Συνοικία το Όνειρο” και τις περιπέτειες που έζησε, ως παραγωγός και σκηνοθέτης της μίας και μοναδικής κινηματογραφικής του απόπειρας απ’ αυτό τον ρόλο:

Οι διάσημοι κάτοικοι στο πέρας του χρόνου

Πολλοί διάσημοι των τεχνών και των γραμμάτων έχουν υπάρξει κατά καιρούς κάτοικοι της περιοχής, σύμφωνα με πληροφορίες που έχουν αντληθεί από το βιβλίο “Πετράλωνα-Μια συνοικία Άνω-Κάτω” της Μάρως Βουγιούκα και του Βασίλη Μεγαρίδη που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Φιλιππότη. Να σημειωθεί ότι και η εν λόγω εκδοτική οικογένεια διατηρεί άρρηκτους δεσμούς με τα Πετράλωνα.

Μεταξύ αυτών που έχουν συνδέσει κάποια στιγμή τη ζωή τους με τα Πετράλωνα, σύμφωνα με τις πληροφορίες του βιβλίου, είναι: η μεγάλη τραγουδίστρια Δανάη, ο δημοσιογράφος και παρουσιαστής Αλέξης Κωστάλας, η αξέχαστη Τζένη Βάνου, ο ζωγράφος Γιώργος Χρήστου, ο ηθοποιός, σκηνοθέτης και σεναριογράφος Φώτης Μεσθεναίος, η ηθοποιός Τιτίκα Στασινοπούλου και η τραγουδίστρια Ξανθή Περάκη.

Η γραφικότητα της οδού Τρώων, το θερινό σινεμά «Ζέφυρος» που υπάρχει προπολεμικά, οι ανθρώπινες διαστάσεις της Πλατείας Μερκούρη και το ιστορικό της αποτύπωμά της στα χρόνια του Εμφυλίου, η περίφημη πολυκατοικία του Ασύρματου με τις εργατικές κατοικίες που δεσπόζει ακόμη στον Περιφερειακό, τα Πέτρινα που χτίστηκαν επί Φρειδερίκης, είναι μερικά ακόμη από τα στοιχεία που σκιαγραφούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιοχής και δεν έχει παρά να τα ανακαλύψει κανείς στους περιπάτους του στην περιοχή.