Tina Modotti: Το it girl που κοίταξε την αληθινή ζωή κατάματα μέσα από τον φακό της

Ένα πρωί στα μέσα της δεκαετίας του ’90, η ιστορικός τέχνης Πατρίσια Άλμπερτς και ο σύζυγός της οδήγησαν σε μια φάρμα στο Όρεγκον, αναζητώντας στοιχεία που θα τους έφερναν πιο κοντά σε μια γυναίκα που είχε συναντήσει μια δεκαετία πριν.

Είχε μελετήσει μια έκθεση που τιμούσε το έργο του Καλιφορνέζου φωτογράφου Έντουαρντ Γουέστον, ωστόσο, περιπλανώμενη στο χώρο της γκαλερί, ήταν οι φωτογραφίες της Ιταλίδας ερωμένης και προστατευόμενής του, τραβηγμένες στο Μεξικό τη δεκαετία του 1920, που της κίνησαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον. Ποια ήταν αυτή, αναρωτήθηκε η Άλμπερτς;

Ωστόσο, η Τίνα Μοντότι δεν ήταν τόσο εύκολο να βρεθεί. Θα χρειαστούν χρόνια ντετεκτιβικής εργασίας για να εντοπίσει η Άλμπερτς τα χαμένα κομμάτια που θα έδιναν ζωή στη μετέπειτα βιογραφία της, η οποία δημοσιεύτηκε το 1999.

«Ήταν σαν να έψαχνα τα συρτάρια του γραφείου της»

«Η Μοντότι έζησε σε οκτώ διαφορετικές χώρες, οπότε είναι δύσκολο να συναρμολογήσεις όλα τα κομμάτια σε ένα συνεκτικό σύνολο» λέει η Άλμπερτς από το σπίτι της στην Καλιφόρνια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ανακάλυψη το 1994 ενός μπαούλου γεμάτου επιστολές και φωτογραφίες της Μοντότι, σε μια σκονισμένη σοφίτα στο Όρεγκον, ήταν μια τόσο καθοριστική στιγμή.

Κατά τη διάρκεια της έρευνας για το βιβλίο της, η Άλμπερτς οδηγήθηκε στην οικογένεια του πρώτου συνεργάτη και συζύγου της Μοντότι, του Αμερικανού ποιητή Roubaix «Robo» de L’Abrie Richéy, και σε μια μουχλιασμένη κρύπτη που περιείχε περισσότερες από 100 εικόνες της Ιταλίδας φωτογράφου, κυρίως μικρές εκτυπώσεις που ήταν δώρα στην οικογένεια του Robo. «Ήταν σαν να έψαχνα τα συρτάρια του γραφείου της, είχε ένα άρωμα παρελθόντος» θυμάται η Άλμπερτς. Της έδωσε, όμως, το αρχειακό υλικό που χρειαζόταν για να πει τελικά την ιστορία της.

Μπορεί κάποιοι να εξακολουθούν να θεωρούν τη Μοντότι ως το «It girl της avant garde», που αναμφίβολα καθοδηγείται από τον μποέμικο κύκλο της Πόλης του Μεξικού, της δεκαετίας του 1920, στον οποίο κινήθηκε, αλλά αν εμβαθύνετε στη ζωή και το έργο της θα αποκαλύψετε μια πολύ πιο σύνθετη φιγούρα -μια κοινωνικά συνειδητοποιημένη καλλιτέχνιδα και ακτιβίστρια, της οποίας η παραγωγή, αν και διακόπηκε σε ηλικία 45 ετών, διαμορφώθηκε από μερικά από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα των αρχών του 20ού αιώνα.

«Αυτά τα σανδάλια είναι σαν εργαλεία από μόνα τους»

«Υπάρχει μια συνενοχή με τα θέματά της επειδή εργάζεται μαζί τους και αισθάνεσαι αυτή τη σχέση» λέει η Άλμπερτς, κοιτάζοντας μια φωτογραφία που τράβηξε η Μοντότι στο Μεξικό το 1927 – μία από τις πολλές «ξεχασμένες εικόνες» που βρίσκονται τώρα στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο (SFMoma).

Ένα ζεύγος χεριών που έχουν κακοποιηθεί από τις καιρικές συνθήκες αγκαλιάζει δύο αγκαλιασμένα γόνατα, καθώς το βλέμμα ταξιδεύει προς τα κάτω, στα ταλαιπωρημένα σανδάλια ενός ηλικιωμένου άνδρα. Η Άλμπερτς έλκεται ιδιαίτερα από τις φωτογραφίες της Μοντότι με τα εργαλεία εργασίας: Ένα χέρι σε ένα φτυάρι, ένας ψαράς που πετάει ένα δίχτυ, ο φούρναρης με ένα ταψί στο κεφάλι. «Αυτά τα σανδάλια είναι σαν εργαλεία από μόνα τους» σκέφτεται. «Είναι αυτό που χρειάζεται κανείς για να βγάλει τα προς το ζην».

Αυτή η εντυπωσιακή εικόνα είναι μόνο μία από τις σχεδόν 250 που συνθέτουν τη νέα αναδρομική έκθεση φωτογραφίας της Μοντότι στο Fundación Mapfre της Βαρκελώνης, την πιο εκτεταμένη έκθεση μέχρι σήμερα, και από την οποία η επιμελήτριά της, η Isabel Tejeda Martín ελπίζει ότι «θα ξεφύγει από την εικονική φιγούρα της υπερσεξουαλικής μούσας».

Με άλλα λόγια, απομακρύνεται περισσότερο από το «παθητικό μοντέλο» που συχνά θεωρούνταν ότι ήταν και στρέφεται περισσότερο προς τον «ενεργό πολίτη» που ήταν στην πραγματικότητα.

Δείτε το βίντεο 

Δύσκολο να κατανοήσεις την Τίνα Μοντότι

Η έκθεση υιοθετεί μια βιογραφική προσέγγιση επειδή «είναι αναπόφευκτη αν θέλεις να κατανοήσεις τη Μοντότι» λέει η Tejeda Martín. Γεννημένη σε μια οικογένεια της εργατικής τάξης στο Ούντινε, στη βορειοανατολική Ιταλία, η Μοντότι μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1913: Πρώτα στο Σαν Φρανσίσκο όταν ήταν 16 ετών, και στη συνέχεια στο Λος Άντζελες στις αρχές της δεκαετίας του 20, όπου έγινε ηθοποιός βωβού κινηματογράφου και έγινε μοντέλο για τον φωτογράφο Έντουαρντ Γουέστον. Η συμπερίληψη του έργου του Weston σε αυτή την έκθεση είναι σημαντική, λέει η Tejeda Martín «για να αναδείξει τις διαφορές στο βλέμμα τους».

Το 1923, η ίδια και ο Γουέστον μετακόμισαν στην Πόλη του Μεξικού, όπου η Μοντότι ακολούθησε το παράδειγμα του Γουέστον, μια βιογραφική λεπτομέρεια που συχνά την υποβιβάζει σε «μαθητευόμενη» που δεν απελευθερώθηκε ποτέ από τη σχολή του.

Η επιμελήτρια της έκθεσης, η Tejeda Martín, είναι αποφασισμένη να αλλάξει αυτή την αφήγηση, μια επανεξέταση που συμμερίζεται η επικεφαλής φωτογραφίας του SFMoma, Erin O’Toole. «Βρίσκω ότι οι άνθρωποι υπεραπλουστεύουν τις διαφορές και συχνά καταλήγουν πολύ έμφυλες, κάτι στο οποίο φυσικά αντιστέκομαι» λέει η ίδια.

«Σαφώς η Μοντότι έμαθε πολλά από αυτόν, αλλά η επιρροή πήγαινε μπρος και πίσω». Τόσο πολύ που όταν πρόκειται για τις πρώτες τους φωτογραφίες στο Μεξικό, μερικές φορές είναι δύσκολο να τους ξεχωρίσεις.

Η Μοντότι έμαθε γρήγορα

Ένα χρόνο μετά την άφιξή της στη μεξικανική πρωτεύουσα, έγινε η «επίσημη» φωτογράφος των καλλιτεχνών της τοιχογραφίας -με ρητή πρόσκληση του τιτάνα της, Ντιέγκο Ριβέρα- τραβώντας εκατοντάδες φωτογραφίες του πρώτου μεγάλου έργου τοιχογραφίας του στη Γραμματεία Δημόσιας Εκπαίδευσης.

Αρχικά διστακτική στην προσέγγισή της, μόνο όταν η πολιτική της Μοντότι βάθυνε, η πορεία της ξεκόλλησε από εκείνη του Γουέστον. Η στροφή έγινε το 1927, όταν εντάχθηκε επίσημα στο μεξικανικό κομμουνιστικό κόμμα και «άλλαξε όλη η στάση της απέναντι στη φωτογραφία».

Μια από τις πιο αναγνωρισμένες φωτογραφίες της, η «Παρέλαση των εργατών» – μια γεωμετρική θάλασσα από καπέλα με φαρδιά καπέλα – τραβήχτηκε κατά τη διάρκεια μιας διαδήλωσης της Πρωτομαγιάς το 1926. «Ο Γουέστον δεν θα τραβούσε ποτέ διαδηλώσεις εργατών» λέει η Άλμπερτς. Εκεί ξεκίνησε η συγχώνευση, αναμειγνύοντας «την καλλιτεχνική αυστηρότητα με την πολιτική δύναμη».

Κοίταξε την αληθινή κατάματα

Ενδυναμωμένη από τις ρίζες της στην εργατική τάξη, η Μοντότι απομακρύνθηκε από τον φορμαλιστικό μοντερνισμό που είχε μάθει και επικεντρώθηκε στην κοινωνική πραγματικότητα που παρατηρούσε γύρω της: Ένα παιδί εργάτης στο μεσημεριανό του διάλειμμα, μια γυναίκα που κουβαλά ξύλα, ένας άντρας που τραβάει ένα δεμάτι άχυρο.

«Προσπαθώ να παράγω όχι τέχνη αλλά ειλικρινείς φωτογραφίες» έλεγε η Μοντότι την εποχή που τις τραβούσε. Η Tejeda Martín την αποκαλεί «ενσαρκωμένη» φωτογραφία» και συνεχίζει: «Η ενσυναίσθηση, γι’ αυτήν, είναι η έννοια-κλειδί, βρίσκεται σε ό,τι βλέπει».

Για παράδειγμα, ένα αγόρι που αφοδεύει στο δρόμο (1926-29) φέρνει στο προσκήνιο ζητήματα αξιοπρέπειας: «Δεν μπορεί να ξεχάσει ότι ήταν και η ίδια παιδί εργατών και ότι είναι δύσκολο να βρίσκεσαι σε έναν τέτοιο κόσμο, που τον εκμεταλλεύεται ο καπιταλισμός». Με αυτή την έννοια, είναι παρούσα και στις δύο πλευρές της κάμερας, επειδή είναι εξίσου «το σημείο θέασης και το πεδίο εφαρμογής».

Είδε τις γυναίκες

Το 1929, η Μοντότι εστίασε τον φακό της σε αυτό που η φεμινίστρια θεωρητικός του κινηματογράφου Laura Mulvey αποκάλεσε αργότερα «την εργασία της μητρότητας» σε μια σειρά εικόνων που καταγράφουν την ταυτόχρονη οικειότητα και την προσπάθεια του θηλασμού. «Γυναίκες που παράγουν την επόμενη γενιά εργαζομένων» όπως την αποκαλεί η Tejeda Martín.

«Όταν η Μοντότι φωτογράφιζε ιθαγενείς γυναίκες» γράφει η Tejeda Martín στο συνοδευτικό κείμενο της έκθεσης, «το όραμά της δικαίωσε το θηλυκό από εργασιακή και κοινωνική άποψη».

Αναμφίβολα αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η μετέπειτα αναβίωσή της συνέβη παράλληλα με το δεύτερο κύμα της φεμινιστικής θεωρίας, τη δεκαετία του 1970. Αφού πέθανε απάτριδα στο Μεξικό, το 1942, το έργο της Μοντότι ξεχάστηκε σε μεγάλο βαθμό, ενώ τα αρνητικά φιλμ της ήταν τόσο διάσπαρτα που πολλά χάθηκαν.

Χρειάστηκαν οι προσπάθειες του Riccardo Toffoletti, ενός συνάδελφου φωτογράφου, για να αλλάξουν τα πράγματα. Το 1973, ανακάλυψε και εξέθεσε 30 vintage εκτυπώσεις στην πόλη της. Το Moma ανταποκρίθηκε πέντε χρόνια αργότερα με μια μικρή εγκατάσταση της δουλειάς της. Στη συνέχεια, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, μια πρωτοποριακή έκθεση που επιμελήθηκαν ο Mulvey και ο Peter Wollen, στη Whitechapel Gallery του Λονδίνου, θα έφερνε τη Μοντότι αντιμέτωπη με μια άλλη παραμελημένη καλλιτέχνιδα, τη φίλη και σύντροφό της, «την εξωτικοποιημένη και εμπορευματοποιημένη» πλέον, την Φρίντα Κάλο.

Η Tina Modotti με τον Edward Weston

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Tina Modotti (@timodotti)

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Tina Modotti (@timodotti)

Γιατί εξαφανίστηκε η Μοντότι

Γιατί, λοιπόν, η Μοντότι εξαφανίστηκε για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα; «Δε θέλω να συμφωνήσω με την ιδέα ότι ο βασικός λόγος που εξαφανίστηκε από τον χάρτη ήταν επειδή ήταν κομμουνίστρια» λέει η O’Toole. «Σίγουρα, ήταν κομμουνίστρια, και στις ΗΠΑ μετά το θάνατό της υπήρξε πολλή κινδυνολογία γύρω από τον κομμουνισμό αλλά η ιστορία της είναι πιο περίπλοκη από αυτό. Υπάρχουν πτυχές μισογυνισμού εκεί, στο ότι οι γυναίκες φωτογράφοι είναι λιγότερο ενδιαφέρουσες για τον κόσμο».

Μετά από μια σύντομη περίοδο μόλις οκτώ ετών που φωτογράφιζε, η Μοντότι απελάθηκε από το Μεξικό το 1930, αφού ο Χούλιο Αντόνιο Μέλα, ένας Κουβανός επαναστάτης, δολοφονήθηκε καθώς περπατούσε στο σπίτι του με τη Μοντότι στο πλευρό του (η Μοντότι συνελήφθη πριν αθωωθεί για τη δολοφονία).

Στη συνέχεια εγκατέλειψε τη φωτογραφία, αν και παραμένουν ερωτηματικά σχετικά με το αν αυτό είναι αναντίρρητο. Λαμβάνοντας υπόψη τις μεταγενέστερες μετακινήσεις της από το Βερολίνο, στη Μόσχα και, τέλος, στην Ισπανία -όπου ανέλαβε μια σειρά από πολιτικό και ανθρωπιστικό έργο κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου- ίσως ένα πράγμα είναι σαφές. «Είναι δύσκολο να την προσδιορίσεις» λέει η O’Toole. «Έγινε Αμερικανίδα απ’ όσο μπορώ να καταλάβω, αλλά πέρασε πολύ λίγο από τη ζωή της στις ΗΠΑ».

Επιπλέον, υπάρχουν και οι φήμες για τον πρόωρο θάνατό της. Ήταν καρδιακή ανεπάρκεια στο πίσω μέρος ενός ταξί ή είχε δίκιο ο Rivera που υπέθεσε ότι επρόκειτο για έγκλημα με πολιτικά κίνητρα; Και έτσι τα ερωτηματικά στην ιστορία αυτής της εξαιρετικής γυναίκας παραμένουν. «Ο κόσμος συνεχίζει να ενδιαφέρεται για το έργο της με τον ίδιο τρόπο που ενδιαφέρθηκε για την Κάλο» λέει η O’Toole, ενώ το όνομα της φωτογράφου συνδέθηκε, μετά θάνατον, με τους δολοφόνους της Γκε Πε Ου. Είχε γίνει συνεργός τους;

Ένα είναι σίγουρο. Η ιστορία της Τίνα Μοντότι παραμένει ζωντανή.

*Δείτε περισσότερα για την φωτογραφική έκθεση με το έργο της εδώ

*Με στοιχεία από theguardian.com