Ο διαστημικός αντικαπιταλισμός του Star Trek

Βρισκόμαστε στο έτος 2364 και ένα παλιό διαστημόπλοιο που περιέχει τον πρώην καπιταλιστή της Wall Street, τον Ραλφ Όφενχαουζ, ο οποίος καταψύχθηκε κρυογονικά το 1994, μόλις ανακαλύφθηκε να επιπλέει στο διάστημα από ένα αστρόπλοιο που ονομάζεται Enterprise-D.

Όταν ξυπνάει, ο Όφενχαουζ ανακαλύπτει ότι, αν και η επιστήμη έχει βρει μια θεραπεία για την ασθένεια που ήταν μέχρι πρότινος ανίατη, οι τραπεζικοί του λογαριασμοί και οι επενδύσεις του έχουν χαθεί. Με τρόπο διαπιστώνει πώς ούτε καν η αγαπημένη του εφημερίδα The Wall Street Journal δεν έχει επιβιώσει από τη φθορά του χρόνου.

«Πολλά έχουν αλλάξει τα τελευταία τριακόσια χρόνια» του λέει ο κυβερνήτης του σκάφους Ζαν-Λουκ Πικάρντ. Οι άνθρωποι δεν έχουν πλέον εμμονή με τη συσσώρευση πραγμάτων. Εξαλείψαμε την πείνα, την έλλειψη, την ανάγκη για περιουσία. Ξεπεράσαμε την παιδική μας ηλικία».

Πέρα από τον καπιταλισμό

Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό το γεγονός ότι σε ένα είδος που τείνει προς ένα ζοφερό, δυστοπικό μέλλον, το Star Trek αποτελεί εξαίρεση στην επιστημονική φαντασία, καθώς προσφέρει ένα αισιόδοξο όραμα για το μέλλον της ανθρωπότητας. Στην πραγματικότητα, αν και μπορεί να είναι υπερβολικά απλοϊκό να πούμε ότι το Star Trek απεικονίζει μια σοσιαλιστική κοινωνία, ο ουτοπισμός του οφείλει πολλά στις ιδέες του Μαρξ, καθώς φαντάζεται ένα μέλλον όπου ο κολεκτιβισμός θριαμβεύει, το χρήμα είναι ξεπερασμένο και κάθε υλική ανάγκη ικανοποιείται.

Η σειρά παρακολουθεί, σε διάφορες ενσαρκώσεις, ένα διαστημόπλοιο και το πλήρωμά του, του οποίου η διαρκής αποστολή είναι να «πάει με τόλμη εκεί που κανείς δεν έχει πάει πριν». Αλλά όπως εξηγεί ο Κυβερνήτης Πικάρντ στην «Πρώτη Επαφή» (1996), «η απόκτηση πλούτου δεν είναι πλέον η κινητήρια δύναμη στη ζωή μας. Εργαζόμαστε για να βελτιώσουμε τους εαυτούς μας και την υπόλοιπη ανθρωπότητα».

Αντί να εργάζονται μόνο για να ζήσουν, οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να περνούν το χρόνο τους εξερευνώντας το σύμπαν, ή εφευρίσκοντας, ή κάνοντας τέχνη – και μερικές φορές κάνοντας και τα τρία. Αυτή η αισιόδοξη θεώρηση της ανθρώπινης φύσης έρχεται σε πλήρη αντίθεση με ταινίες όπως το «Wall-E» της Pixar, που ακολουθεί τη δεξιά γραμμή σκέψης ότι η επίτευξη μιας post –scarcity* κοινωνίας (αυτό που ο Τζον Μέυναρντ Κέυνς* αποκαλεί «οικονομικό πρόβλημα») θα οδηγούσε στην οκνηρία και τον ηδονισμό και τελικά στον αφανισμό της ανθρωπότητας.

(*Mια θεωρητική οικονομική κατάσταση στην οποία τα περισσότερα αγαθά μπορούν να παραχθούν σε μεγάλη αφθονία με ελάχιστη ανθρώπινη εργασία, έτσι ώστε να είναι διαθέσιμα σε όλους πολύ φτηνά ή και δωρεάν)

(*Άγγλος οικονομολόγος, μαθηματικός, καθηγητής πανεπιστημίου, συγγραφέας και ανώτατος κρατικός υπάλληλος. Δημιούργησε, με τα έργα του και τους οπαδούς του, τη λεγόμενη κεϋνσιανή σχολή στην οικονομική επιστήμη).

Στο Star Trek, η γεωπολιτική αποτελεί παρελθόν

Αντ’ αυτού, υπάρχει η Ενωμένη Ομοσπονδία Πλανητών, ένας οργανισμός εμπνευσμένος από τα Ηνωμένα Έθνη, ο οποίος ιδρύθηκε με βάση τις αρχές της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης, της προόδου και της ειρηνικής συνύπαρξης και είναι αφιερωμένος στην αναζήτηση της γνώσης και στην καθολική χειραφέτηση της νοήμονος ζωής.

Είναι ένας κόσμος στον οποίο οι οικονομικές συνθήκες επιτρέπουν σε κάθε άτομο να συνεισφέρει στην κοινωνία ανάλογα με τις δυνατότητές του και να καταναλώνει ανάλογα με τις ανάγκες του.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι το Star Trek είναι προϊόν μιας πολιτικής εποχής που προηγήθηκε των μεταφορντικών*, νεοφιλελεύθερων συνθηκών, όταν το διαφορετικό μέλλον όχι μόνο δεν μπορεί να το φανταστεί κανείς αλλά ήταν και υπό αμφισβήτηση. Η «Αρχική Σειρά» προβλήθηκε μεταξύ 1966 και 1969 – μια γόνιμη περίοδος για την πολιτική φαντασία παρά τις μεγάλες αναταραχές.

(*Ο μετα-φορντισμός είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ανάπτυξη νέων μεθόδων παραγωγής που ορίζονται από την ευελιξία, την εξατομίκευση των εργασιακών σχέσεων και τον κατακερματισμό των αγορών σε διακριτά τμήματα μετά τον θάνατο της βιομηχανοποιημένης, μαζικής κατανάλωσης, η οποία πήρε το όνομά της, «φορντισμός», από τον Χένρι Φορντ).

Δείτε το βίντεο 

Η σειρά παρουσίασε το πρώτο διαφυλετικό φιλί

Ο Gene Roddenberry, ο δημιουργός του Star Trek, σίγουρα συμμεριζόταν αυτή την αισιοδοξία. Πίστευε ότι η ανθρωπότητα, αντί να είναι καταδικασμένη να αυτοκαταστραφεί, προοριζόταν να εξελιχθεί από την πολιτική της μυωπία.

Χάρη στον Roddenberry η Original Series, αν και ξεπερασμένη με τα σημερινά δεδομένα, ήταν μπροστά από την εποχή της με το πολυεθνικό και πολυφυλετικό πλήρωμα. Ως γνωστόν, η σειρά παρουσίασε το πρώτο διαφυλετικό φιλί στην τηλεόραση (σε ένα επεισόδιο που απαγορεύτηκε από το BBC), και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είπε κάποτε ότι το Star Trek ήταν «η μόνη σειρά που εγώ και η γυναίκα μου, Κορέτα, επιτρέπουμε στα τρία μικρά παιδιά μας να μείνουν ξύπνια και να παρακολουθήσουν».

Σήμερα ωστόσο, τα ελαττώματα και οι υποκρισίες του Roddenberry είναι καλά τεκμηριωμένα. Σύμφωνα με την τελευταία σύζυγό του, Magel Barrett, αναγνώριζε τον εαυτό του ως κομμουνιστή. Αλλά γνωρίζουμε από τις πολλές αναφορές για τις ανήθικες επιχειρηματικές πρακτικές του ότι είχε επίσης εμμονή με το να βγάζει χρήματα. Κήρυττε την ειρήνη και την αγάπη, αλλά ήταν διαβόητα δύσκολο να συνεννοηθεί κανείς μαζί του. Και ύψωσε τη σημαία του φεμινισμού ενώ ήταν αθεράπευτος γυναικάς.

«Αντί να επικεντρωθώ στον άνθρωπο Roddenberry, βρίσκω πιο ενδιαφέρον να αξιολογήσω τον πωλητή Roddenberry. Όταν προβλήθηκε η σειρά, επικρατούσε εκτεταμένη αναταραχή- οι ΗΠΑ σπαράσσονταν από φυλετικές ταραχές και αντιπολεμικές διαμαρτυρίες- και η τότε πολύ νέα και τρομακτική απειλή του πυρηνικού Αρμαγεδδών φαινόταν ισχυρή στον ορίζοντα. Αλλά αντί να προσφέρει μια «προεκβολή ή επιδείνωση» αυτών των συνθηκών, όπως έχει την τάση να κάνει ο πολιτισμός, ο Roddenberry είδε την ελκυστικότητα ενός φωτεινότερου μέλλοντος» γράφει η Simon Tyrie στο tribunemag.co.uk.

«Ίσως αναγνώρισε αυτή τη γοητεία επειδή ήξερε καλύτερα από τους περισσότερους πόσο απαίσιοι μπορεί να είναι οι άνθρωποι» συμπληρώνει.

Δείτε το αρχικό τρέιλερ 

Η πολιτική της τεχνολογίας

Όταν η σειρά επανεκκινήθηκε τη δεκαετία του 1980, ο πολιτικός ορίζοντας είχε στενέψει. Ωστόσο, ήταν σε αυτή τη δεκαετία, μόλις δύο χρόνια πριν από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, που το Star Trek έγινε ιδιαίτερα μαρξιστικό.

«Όλα αυτά χάρη στην εισαγωγή του «αντιγραφέα», ενός φουτουριστικού τρισδιάστατου εκτυπωτή που μπορεί να δημιουργήσει οτιδήποτε από ανακυκλωμένη ύλη, λύνοντας έτσι το πρόβλημα της έλλειψης» συνεχίζει η Simon Tyrie στο tribunemag.co.uk.

Αλλά στο Star Trek, η τεχνολογία από μόνη της δεν φέρνει την ουτοπία. Όπως μαθαίνουμε με την εισαγωγή των Ferengi -μια εξωγήινη φυλή της οποίας η κουλτούρα επικεντρώνεται στην απληστία και την κερδοσκοπία- η κοινωνικοποίηση του αντιγραφέα είναι μια πολιτική επιλογή. Οι αντιγραφείς των Φερένγκι είναι ιδιωτικοποιημένοι, ενώ οι αντιγραφείς στην Ομοσπονδία ανήκουν στο δημόσιο.

Η τεχνολογία είναι φίλη μας

Ενώ έννοιες όπως η ταχύτητα προώθησης και η τηλεμεταφορά παραμένουν σταθερά στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας, πολλές από τις τεχνολογικές προβλέψεις του Star Trek έχουν υλοποιηθεί ή γίνονται πραγματικότητα -συμπεριλαμβανομένης της έννοιας της τρισδιάστατης εκτύπωσης σε μοριακό επίπεδο και των όλο και πιο εκμεταλλευτικών εφαρμογών της τεχνητής νοημοσύνης. Την πολιτική που ο καπιταλισμός καθιστά αδιανόητη πίσω από την τεχνολογία: Ότι οι εξελίξεις στην τεχνολογία μπορεί να μας ωφελήσουν αντί να μας οδηγήσουν σε περαιτέρω αποξένωση.

Το Star Trek παρέχει έναν αντίποδα στον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός μας προδιαθέτει να βλέπουμε την τεχνολογία, επιτρέποντάς μας να φανταστούμε πώς θα μπορούσε να μοιάζει η κοινωνία αν η τεχνολογία χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής μας. Αντί να ακολουθήσουμε αυτό το μονοπάτι, οι μπουκιές ευκολίας που έχουμε λάβει μέσω των τεχνολογικών εξελίξεων αρκούν μόνο για να μας μουδιάσουν στη συνειδητοποίηση ότι έχουμε εγκλωβιστεί σε έναν κύκλο καταναλωτισμού και καπιταλισμού επιτήρησης.

Μια άλλη ουτοπική πτυχή του Star Trek είναι η απεικόνιση της αλληλεγγύης

Ο Roddenberry είχε πολλούς «κανόνες» που επέμενε να ακολουθεί η σειρά, αλλά ο πιο διαβόητος είναι αυτός που έγινε γνωστός ως «αρχή του Roddenberry»: Μια εντολή ότι η σύγκρουση δεν πρέπει ποτέ να γίνεται μεταξύ των πρωταγωνιστών, παρά μόνο με εξωτερικές δυνάμεις.

Το επιχείρημα του Roddenberry ήταν ότι, για να είναι πιστευτές οι ουτοπικές συνθήκες του Star Trek, οι χαρακτήρες πρέπει να αντιπροσωπεύουν το καλύτερο της ανθρωπότητας. Στο επεισόδιο «Remember Me», η γιατρός του σκάφους Beverly Crusher παρατηρεί ότι τα μέλη του πληρώματος εξαφανίζονται. Αλλά κάθε φορά που ένα άτομο εξαφανίζεται, ξεχνιέται από όλους τους άλλους- για το υπόλοιπο πλήρωμα, δεν υπήρξε ποτέ.

Σε ένα τυπικό δράμα, αυτό θα ήταν αυτό που ονομάζεται «Η Αλήθεια της Κασσάνδρας»: Ο ήρωας ανακαλύπτει μια συνωμοσία, κανείς άλλος δεν τον πιστεύει, και έτσι ο ήρωας δεν έχει άλλη επιλογή από το να λύσει το μυστήριο μόνος του. Αλλά στο Star Trek, αντί να αντιμετωπίζουν τη γιατρό σαν να έχει χάσει το μυαλό της, η πιθανότητα να διαγράφονται άνθρωποι από την ύπαρξη λαμβάνεται σοβαρά υπόψη και ερευνάται από τους συναδέλφους της.

Υπάρχει παρηγοριά στην αλληλεγγύη

Αντί το δράμα της σειράς να περιστρέφεται γύρω από διαπροσωπικές συγκρούσεις, τα προβλήματα ξεπερνιούνται μέσω της ομαδικής εργασίας και πολύ σπάνια ως αποτέλεσμα του ηρωισμού ενός ατόμου. Είναι μία από τις πιο υπέροχες πτυχές της σειράς- ως θεατές, έχουμε συνηθίσει να περιμένουμε ότι η σύγκρουση μεταξύ των χαρακτήρων είναι μία από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές του δράματος.

Υπάρχει παρηγοριά στο να ξέρεις ότι, ανεξάρτητα από την κλίμακα του προβλήματος, μπορείς να εμπιστευτείς τους χαρακτήρες ότι θα επικοινωνήσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, θα σταθμίσουν αντικειμενικά την κατάσταση και θα συνεργαστούν. Αλλά περισσότερο από την άνεση, το Star Trek προσφέρει συνεχώς παραδείγματα συνεργασίας, επίλυσης συγκρούσεων, ευγένειας και ενσυναίσθησης που είναι σε έλλειψη στα περισσότερα σύγχρονα δράματα.

Αισιοδοξία επιστημονικής φαντασίας

Όταν έρχεται η ώρα για τον καπιταλιστή του εικοστού αιώνα Ραλφ Όφενχαουζ να επιστρέψει στη Γη του εικοστού τέταρτου αιώνα, βρίσκεται σε αμηχανία. «Τι θα κάνω; Πώς θα ζήσω;» αναρωτιέται.

Το πρόβλημα είναι ότι ο Όφενχαουζ δεν επέτρεψε ποτέ στον εαυτό του να φανταστεί μια εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό. Και για κάποιον που έχει ζήσει όλη του τη ζωή σε μια φυλακή, δεν υπάρχει τίποτα πιο τρομακτικό από το να αφεθεί ελεύθερος. Όπως ο φυλακισμένος στη σπηλιά του Πλάτωνα, το ένστικτό του είναι να επιστρέψει στο σκοτάδι που έχει συνηθίσει.

«Κατά μία έννοια, είμαστε όλοι Όφενχαουζ. Μπορεί να μην πάσχουμε όλοι από το ιδιότυπο στέλεχος του καπιταλιστικού συνδρόμου της Στοκχόλμης, αλλά όλοι, φυσικά, αγωνιζόμαστε να φανταστούμε έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής» γράφει η Simon Tyrie στο tribunemag.co.uk.

«Εδώ βρίσκεται η δύναμη του Star Trek. Είναι εύκολο να απορρίψει κανείς την ουτοπική επιστημονική φαντασία ως αποφυγή, σαν να είναι η καπιταλιστική απόδραση μια κατώτερη μορφή καλλιτεχνικού ρεαλισμού, αλλά ποιο το όφελος, τελικά, στην κοινωνία η συνεχής υπενθύμιση ότι όλα είναι κακά; Η αρνητικότητα δύσκολα εμπνέει. Και εξάλλου, όπως αναγνώρισε ο Gene Roddenberry (οι πολιτικοί ας το λάβουν υπόψη τους), η αισιοδοξία πουλάει» καταλήγει η Simon Tyrie.

*Με στοιχεία από tribunemag.co.uk