Ο Βρετανός κατάσκοπος που σχεδίασε το Ιρανικό πραξικόπημα

Σαν σήμερα, πριν από περίπου 70 χρόνια, οι ΗΠΑ και η Βρετανία έβαλαν σε εφαρμογή ένα πραξικόπημα για την απομάκρυνση του εκλεγμένου πρωθυπουργού του Ιράν. Όταν αυτό έφτασε λίγο πριν την αποτυχία και η CIA ήταν έτοιμη να σταματήσει την επιχείρηση, τότε ένας 28χρονος αξιωματικός της MI6 επέμεινε και εν τέλει με την βοήθεια του το πραξικόπημα πέτυχε.

Σύμφωνα με δημοσίευμα του Guardian, το πραξικόπημα αυτό, είχε ως αποτέλεσμα, ο Μοχάμεντ Μοσαντένγκ να συλληφθή και ο Σάχης να επιστρέψει στο Ιράν, πιο ισχυρός από ποτέ. Η αλήθεια είναι ότι είναι ιδιαίτερα σπάνιο για έναν κατάσκοπο να αλλάξει την πορεία της ιστορίας με τον τρόπο που το έκανε ο αξιωματικός της MI6, Norman Darbysire.

Ο άνθρωπος που σχεδίασε το πραξικόπημα

Παρά τα γεγονότα που δρομολόγησε, πολύ λίγα ήταν γνωστά για τον Ντάρμπισαϊρ, ο οποίος σχεδίασε το πραξικόπημα και συνέβαλε καθοριστικά στην επιτυχία του. Είχε τεθεί επικεφαλής της επιχείρησης από την MI6 παρά το νεαρό της ηλικίας του, επειδή μιλούσε άπταιστα φαρσί και είχε ήδη περάσει σχεδόν μια δεκαετία στο Ιράν. Από μια συλλογή καλύβων έξω από τη Λευκωσία, ο Darbyshire συγκέντρωσε τους πράκτορές του για να ξεσηκώσουν τις διαμαρτυρίες στους δρόμους. Αυτό τελικά έστρεψε τη δυναμική από τον Μοσάντεγκ προς τον σάχη.

Στο Λονδίνο, το πραξικόπημα θεωρήθηκε ως θρίαμβος, καθώς αποκατέστησε τον μερικό έλεγχο των ιρανικών πετρελαιοπηγών και έστειλε το μήνυμα ότι η μετα-ιμπεριαλιστική Βρετανία μπορούσε ακόμη να ασκήσει επιρροή σε όλο τον κόσμο. Ο Darbyshire φαινόταν προορισμένος για την κορυφή των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, αλλά η ζωή και η καριέρα του εκτροχιάστηκαν από προσωπική τραγωδία και πέθανε στην αφάνεια το 1993. Ο καθοριστικός του ρόλος σε ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα της σύγχρονης ιρανικής ιστορίας μόλις τώρα έρχεται στο προσκήνιο.

Από δεξιά ο Norman Derbyshire Source: Guardian

Πώς ξεκίνησε την καριέρα του – Τα αρχικά του καθήκοντα

Ο Darbyshire ήταν γιος μανάβη από το Wigan, ο οποίος κατατάχθηκε στο στρατό μετά το ξέσπασμα του πολέμου και στρατολογήθηκε από την Special Operations Executive (SOE), πρόδρομο της SAS. Κατά τα πρώτα τριάμισι χρόνια της θητείας του στην Τεχεράνη ως στρατιώτης, ο Darbyshire άρχισε να αναπτύσσει ένα δίκτυο επαφών και να μιλάει άπταιστα τη γλώσσα.

Αργότερα είπε ότι «κινήθηκε πολύ στους περσικούς κύκλους με τρόπο που δεν το έκαναν άλλα μέλη της πρεσβείας». Εκπαιδεύτηκε στη Σκωτία και το 1943 στάλθηκε στο Ιράν, το οποίο είχε καταληφθεί, τόσο από τους Βρετανούς, όσο και από τη Σοβιετική Ένωση, για να κρατήσει τους Γερμανούς μακριά από τις πετρελαιοπηγές και τις γραμμές ανεφοδιασμού που ήταν ανοιχτές στο ανατολικό μέτωπο.

Ο νεαρός Νόρμαν σχεδόν σίγουρα στρατολογήθηκε για πρώτη φορά στην MI6 από τον συγκάτοικό του στην Τεχεράνη, τον Ρόμπιν Ζέχνερ, έναν ακαδημαϊκό εμπειρογνώμονα στις ανατολικές θρησκείες και Βρετανό κατάσκοπο. Ήταν μια εκκεντρική φιγούρα με χοντρά γυαλιά που μεγέθυνε τα μάτια του, μια τραχιά φωνή και μια φημολογούμενη αδυναμία στο όπιο.

Ένα από τα καθήκοντα του Ντάρμπισαϊρ στην Τεχεράνη ήταν να βοηθά τον Ζέχνερ, παρέχοντας χρήματα για τη στρατολόγηση πρακτόρων. «Ξοδεύονταν τεράστια χρηματικά ποσά», είπε. «Συνήθιζε να κουβαλάει κονσέρβες με μπισκότα με καταραμένα μεγάλα χαρτονομίσματα». Ο Ζέχνερ τον σύστησε στις επαφές του, μεταξύ των οποίων ο Mohammed Reza Pahlavi, ο νεαρός σάχης, μόλις πέντε χρόνια μεγαλύτερος από τον Darbyshire, και σε τρεις αδελφούς – Seyfollah, Asadollah και Qodratollah Rashidian – αγγλόφιλους επιχειρηματίες που θα γίνονταν οι σημαντικότεροι πράκτορες του Darbyshire.

Το σχέδιο του Darbyshire για την ανατροπή του Mosadegh

Όταν ο Mosadegh έγινε πρωθυπουργός το 1951, εθνικοποίησε την Αγγλο-Ιρανική Εταιρεία Πετρελαίου και απέλασε τους Βρετανούς διπλωμάτες τον επόμενο χρόνο, τότε η βρετανική κυβέρνηση αποφάσισε ότι έπρεπε να τον ξεφορτωθεί. Ο Darbyshire και ένας βοηθός του ανέλαβαν να καταστρώσουν ένα σχέδιο για την απομάκρυνση του πρωθυπουργού, με την κωδική ονομασία Επιχείρηση Boot.

Όταν την άνοιξη του 1953, μετά την εκλογή του Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, ήρθαν οι Αμερικανοί, η επιχείρηση μετονομάστηκε σε Επιχείρηση Ajax, αλλά το σχέδιο παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό το ίδιο, με επίκεντρο τον σάχη και τους Ρασίντιους.

Όταν το πραξικόπημα ξεκίνησε στις 15 Αυγούστου, τα πράγματα πήγαν γρήγορα στραβά. Ορισμένοι από τους πραξικοπηματίες στρατιωτικούς δεν εμφανίστηκαν ή προσποιήθηκαν ασθένεια. Ο σάχης πανικοβλήθηκε και διέφυγε με ένα μικρό αεροπλάνο προς τη Βαγδάτη και η Ουάσιγκτον δήλωσε ότι ήταν έτοιμη να εγκαταλείψει το σχέδιο.

Ο Ντάρμπισαϊρ και οι Ρασιντιανοί αρνήθηκαν να τα παρατήσουν και αντ’ αυτού κατέκλυσαν τους δρόμους της Τεχεράνης με πληρωμένους κακοποιούς για να τα βάλουν με τους υποστηρικτές του Μοσάντεγκ και τους συμμάχους του μεταξύ των κομμουνιστών του κόμματος Τούντε. Αυτό ήταν αρκετό για να πείσει τους αξιωματικούς του στρατού που ήταν διστακτικοί να προσχωρήσουν στον αγώνα του Σάχη.

Το πραξικόπημα έκανε τον Darbyshire το αγαπημένο παιδί της MI6 και μια δεκαετία αργότερα, το άστρο του εξακολουθούσε να ανεβαίνει. Είχε επιστρέψει στην Τεχεράνη, λειτουργούσε ως η φωνή της Βρετανίας στο αυτί του Σάχη και ζούσε μια ευχάριστη ζωή στο μεγάλο σπίτι στη βόρεια Τεχεράνη. Όμως ολόκληρη η ζωή της οικογένειας επρόκειτο να διαλυθεί.

Τα γεγονότα που τον οδήγησαν στην κατάρρευση

Τον Νοέμβριο του 1964, ο Ντάρμπισαϊρ οδήγησε έναν επισκέπτη αξιωματικό των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών για να επιθεωρήσει κάποιες ηλεκτρονικές θέσεις ακρόασης κοντά στα σοβιετικά σύνορα. Έφερε μαζί του τη σύζυγό του, τη Μανόν, για τη διαδρομή, ένα γραφικό ταξίδι μέσα από τα βουνά Alborz μέχρι την Κασπία Θάλασσα. Κατά την επιστροφή στις 13 Νοεμβρίου, το αυτοκίνητο ξέφυγε από το στενό ορεινό μονοπάτι και έπεσε σε μια χαράδρα. Ο επισκέπτης από το Λονδίνο σκοτώθηκε επί τόπου. Η Manon μεταφέρθηκε στο δρόμο με φορείο και πέθανε εκεί.

Ο Darbyshire, ο οποίος βρισκόταν στο τιμόνι, έμεινε αρχικά αλώβητος αν και παραλίγο να πεθάνει 13 μήνες αργότερα από υποαραχνοειδή αιμορραγία. Αφού του είπαν ότι θα έπρεπε να εγκαταλείψει τη θέση του αν δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στην οικογενειακή του ζωή, ζήτησε από μια οικογενειακή φίλη, τη Maggie Burleigh, που ήταν δασκάλα, να πετάξει στην Τεχεράνη για να προσέχει τα έξι παιδιά του, κανονίζοντας να την ελέγξουν.

Στην συνέχεια, ο Darbyshire άρχισε να βγαίνει με μια νεότερη γυναίκα από το τμήμα πληροφοριών της πρεσβείας, τη Virginia Fell, και την παντρεύτηκε τον Απρίλιο του 1966 σε έναν περίτεχνο γάμο που έγινε στην πρεσβεία και πληρώθηκε από την MI6. Σε ηλικία 22 ετών, η νέα κυρία Darbyshire βρέθηκε ξαφνικά μητριά έξι παιδιών, ενώ απέκτησε άλλα δύο με τον Norman, και τα δύο κορίτσια. Και από το 1970, θα έπρεπε να το κάνει αυτό στο όλο και πιο ασταθές περιβάλλον της Βηρυτού, όπου η οικογένεια είχε έναν εύσωμο ένοπλο φρουρό που κοιμόταν έξω από την πόρτα τους για προστασία.

Όλο αυτό το διάστημα η συμπεριφορά του Darbyshire γινόταν όλο και πιο αλλοπρόσαλλη και το ποτό του, που ήταν πάντα άφθονο, ξέφευγε από τον έλεγχο.

Πώς από αρχικατάσκοπος έφτασε στην παραίτηση

Αμέσως μετά την επιστροφή της οικογένειας στη Βρετανία το 1975, το ζευγάρι χώρισε και η καριέρα του Darbyshire κατέρρευσε στα χρόνια που ακολούθησαν. Είχε ακόμα φιλοδοξίες να αναρριχηθεί στην κορυφή, αλλά η φήμη του ως σκληροπυρηνικού μέτρησε εναντίον του και παραιτήθηκε το 1979.

Ήλπιζε να δραστηριοποιηθεί επιχειρηματικά στη Μέση Ανατολή, αλλά τα σχέδια αυτά τορπιλίστηκαν από την ιρανική επανάσταση. Οι περισσότερες επαφές του σκοτώθηκαν, φυλακίστηκαν ή εξαφανίστηκαν.

Ο Darbyshire πέθανε τον Ιούνιο του 1993 από καρδιακή προσβολή, ενώ κούρευε το γκαζόν στο σπίτι του. Η τελετή στο κρεματόριο του Harrogate ήταν μια από τις σπάνιες περιπτώσεις που συγκέντρωσε και τα οκτώ παιδιά του. Ο Boswell και μια χούφτα άλλων φίλων παρέστησαν, αλλά δεν υπήρχε κανείς από την εποχή που ήταν στην MI6.

Δεν υπήρχαν δεύτερες σκέψεις για το πραξικόπημα – «Ένιωθε πάντα ότι είχε διαγραφεί από τα βιβλία της ιστορίας»

Μετά την πτώση του σάχη και την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν, το πραξικόπημα του 1953 δεν έμοιαζε πλέον με την αριστουργηματική κίνηση που ήταν κάποτε, αν και δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Darbyshire άλλαξε γνώμη.

Στη συνέντευξή του στη Γρανάδα, επέμεινε ότι αν είχε επιτραπεί στον Mosadegh να παραμείνει, οι κομμουνιστές θα είχαν αναλάβει τελικά την κυβέρνησή του. «Τότε η Ρωσία θα είχε πετύχει αυτό που πάντα ήθελε – πρόσβαση στα λιμάνια του Κόλπου», είπε.

Η Virginia Darbyshire πιστεύει ότι δεν ήταν οι δεύτερες σκέψεις για το πραξικόπημα που τον στοίχειωναν, αλλά η γνώση ότι είχε θριαμβεύσει ενάντια στις πιθανότητες και σχεδόν κανείς δεν το γνώριζε. «Μετά το πραξικόπημα, ένιωθε πάντα ότι είχε διαγραφεί από τα βιβλία της ιστορίας», είπε «Υποθέτω ότι ήταν στενοχωρημένος γι’ αυτό.»