Η θάλασσα και ο καπιταλισμός

«Ο παγκόσμιος καπιταλισμός είναι ένα θαλάσσιο φαινόμενο». Με αυτή τη φράση ξεκινούν το βιβλίο τους Capitalism and the Sea (Ο καπιταλισμός και η θάλασσα), που κυκλοφόρησε το 2021 από τις εκδόσεις Verso, ο Λίαμ Κάμπλινγκ και ο Αλεχάντρο Κολάς, καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Queen Mary και το Birkbeck College αντίστοιχα. Με αυτόν τρόπο υπογραμμίζουν πόσο στενά δεμένος είναι με τη θάλασσα ο τρόπος παραγωγής και κατανάλωσης που κυριαρχεί εδώ και μερικούς αιώνες. Γι’ αυτό και σπεύδουν να υπογραμμίσουν ότι η θάλασσα είναι ένας κοινωνικός χώρος και όχι απλώς ένα φυσικό πεδίο. Όχι γιατί τα ιδιαίτερα φυσικά, κλιματικά και γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της δεν παίζουν ρόλο, ενίοτε καθορίζοντας και κοινωνικές πρακτικές – ας αναλογιστούμε τον ρόλο που κλιματικά φαινόμενα, μορφές εποχικότητας και θαλάσσια ρεύματα έπαιξαν στην ανάπτυξη του εμπορίου, αλλά γιατί οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται στην καπιταλιστική νεωτερικότητα μπορούν να μετασχηματίζουν το πεδίο.

Η τοποθέτηση των δύο συγγραφέων δεν προέρχεται από κάποια αναπαραγωγή των θέσεων που θεωρούν ότι η γέννηση του καπιταλισμού προήλθε από την επέκταση των εμπορικών διαμετακομιστικών πρακτικών, άρα από τη σφαίρα της κυκλοφορίας. Άλλωστε, γνωρίζουν καλά τις αντιρρήσεις που έχει διατυπώσει απέναντι σε αυτό το σχήμα, ήδη από τη δεκαετία του 1970, το ρεύμα του «πολιτικού μαρξισμού», με ερευνητές όπως ο Ρόμπερτ Μπρένερ ή η Έλεν Μέκσινς Γουντ να επιμένουν ότι η «γενέθλια στιγμή» του καπιταλισμού δεν βρίσκεται στην επέκταση του εμπορίου αλλά στην εμφάνιση καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων παραγωγής στην αγγλικό ύπαιθρο και τις μορφές ιδιωτικής οικειοποίησης των κοινόχρηστων γαιών. Όμως, υπογραμμίζουν τη σημασία που είχαν τα θαλάσσια εμπορικά κυκλώματα στην εμπέδωση και αναπαραγωγή του κοινωνικού συστήματος που συνηθίσαμε να ονομάζουμε καπιταλισμό, αλλά και τη νέα μορφή και διάσταση που πήρε τόσο το θαλάσσιο εμπόριο όσο και η αλιεία μέσα στη νέα κοινωνική συνθήκη, συμπεριλαμβανομένου του μεγάλης κλίμακας δουλεμπορίου που σφράγισε την πρώιμη καπιταλιστική νεωτερικότηα.

Δεν είναι τυχαίο, όπως σημειώνουν οι δύο συγγραφείς, ότι θεσμοί όπως το χρηματιστήριο του Λονδίνου, οι ασφαλιστικοί συνεταιρισμοί όπως οι Lloyds’ αλλά και σε μεγάλο βαθμό η ίδια η έννοια της μετοχικής εταιρείας γεννήθηκαν μέσα από το θαλάσσιο εμπόριο και την ανάγκη να μπορούν να εξασφαλιστούν τα κεφάλαια για να οργανώνονται μεγάλες μεταφορές – αλλά και να ασφαλίζονται εμπορεύματα έναντι πολλών κινδύνων. Ας μην ξεχνάμε ότι στην κορύφωση της αποικιοκρατίας οι δύο μεγάλες εταιρείες των Ανατολικών Ινδιών, η Αγγλική και η Ολλανδική δεν είχαν μόνο μεγάλη οικονομική ισχύ αλλά και στρατιωτική.

Το δίκαιο της θάλασσας

Το ίδιο το δίκαιο της θάλασσας σε μεγάλο βαθμό ήταν δημιούργημα των νέων απαιτήσεων της θαλάσσιας επέκτασης του καπιταλισμού. Αυτό αποτυπώθηκε τόσο στην αρχή των ελεύθερων θαλασσών – ήδη από την εποχή του Γκρότιους – που αποτύπωνε την ισχύ των μεγάλων αποικιακών και εμπορικών δυνάμεων, αλλά σταδιακά, όσο έγιναν φανεροί οι τεράστιοι πόροι που έχει η θάλασσα, από τα αλιεύματα μέχρι τον πλούτο που βρίσκεται κάτω από τον πυθμένα, οδήγησαν και στην εμφάνιση διαρκώς περισσότερων δικαιωμάτων κυριαρχίας και στη θάλασσα, με αποκορύφωμα την καθιέρωση και ενσωμάτωση στην UNCLOS, τη σύμβαση του ΟΗΕ για το δίκαιο της θάλασσας, της έννοιας της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ), αν και στις μέρες μας και μπροστά στην εν εξελίξει κλιματική καταστροφή είναι προτιμότερο μεγάλο μέρος των υποθαλάσσιων πόρων, ιδίως των υδρογονανθράκων, να μείνουν αναξιοποίητοι. Σε αυτό το φόντο απέκτησε ξεχωριστή σημασία η θαλάσσια ισχύς αναπόσπαστη πλευρά της διεκδίκησης αναβαθμισμένου ρόλου μέσα στο διεθνές σύστημα, ως αποτρεπτικός μηχανισμός αλλά και ως άμυνα ακόμη και σε μη κρατικούς δρώντες, όπως δείχνει η αναμέτρηση με τις διάφορες παραλλαγές πειρατείας ανά τους αιώνες, μέχρι και τις μέρες μας

Συνάμα η θάλασσα είναι ένα πεδίο εκμετάλλευσης πόρων. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο οι δύο συγγραφείς παρουσιάζουν την εξέλιξη της αλιείας και ειδικότερα τον τρόπο που αναπτύσσεται ένα πολύ συγκεκριμένο είδος βιομηχανικής αλιείας που συνδέεται στενά με την παράλληλη ανάπτυξη της βιομηχανίας τυποποίησης και μακρόχρονης συντήρησης των τροφίμων. Από τη φαλαινοθηρία του 19^ου αιώνα μέχρι όλες τις σύγχρονες μορφές μαζικής αλιείας ψαριών που κατεξοχήν προορίζονται για τη βιομηχανία τροφίμων, όπως ο τόνος, τα παραδείγματα είναι αρκετά.

Και βέβαια η θάλασσα είναι ένα πεδίο εργασίας, καθώς τόσο το εμπορικό ναυτικό όσο και η αλιεία, ιδίως η ωκεάνια, στηρίζονται στην μισθωτή εργασία, σε θέσεις εργασίας που είναι ταυτόχρονα ιδιαίτερα απαιτητικές, εφόσον απαιτούν ένα ευρύτερο σύνολο από δεξιές, ιδιαίτερα επικίνδυνες (υπήρξαν περίοδοι όπου χάνονταν ακόμη και ένα πέμπτο του συνολικού αριθμού των ναυτικών εξαιτίας ναυαγίων, ασθενειών και κακουχιών), με ιεραρχίες που συχνά ακολουθούν εθνοτικές ή φυλετικές γραμμές, αλλά και που ταυτόχρονα ιστορικά επέτρεπαν να διαμορφώνονται και έντονες σχέσεις αλληλεγγύης και συλλογικότητας και συχνά συλλογικής αντίστασης μεταξύ των ναυτικών.

Θαλάσσιος κοσμοπολιτισμός

Η θάλασσα παραδοσιακά συνδέθηκε με την έννοια του κοσμοπολιτισμού. Αυτό δεν αφορά μόνο τον κοσμοπολιτισμό που συνεπάγεται το διεθνές εμπόριο και η μεταφορά εμπορευμάτων από το ένα σημείο στο άλλο, ή τον πολυεθνικό χαρακτήρα που έχουν οι επιχειρήσεις σε αυτόν τον κλάδο. Οι δυο συγγραφείς υπογραμμίζουν ότι η παράδοση των πολυεθνικών πληρωμάτων που ακόμη και σήμερα αποτελεί πολύ συχνό φαινόμενο, αν όχι τον κανόνα, στην ποντοπόρα ναυτιλία, διαμορφώνει όρους ενός άλλου, χειραφετητικού, κοσμοπολιτισμού της εργασίας.