Η αυγή του κυπριακού κομμουνιστικού κινήματος

Στον ευρωπαϊκό πολιτικό χάρτη η Κύπρος αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα «ανορθογραφία». Και η αιτία είναι ότι παραμένει μια χώρα με ένα πολύ ισχυρό κόμμα με αναφορά ακόμη στο κομμουνιστικό κίνημα. Το ΑΚΕΛ, ανεξαρτήτως των τακτικών επιλογών του ή των μετατοπίσεών του, παραμένει ακόμη ένα από τα μεγαλύτερα – ως προς το εκλογικό ποσοστό – κόμματα κομμουνιστικής αναφοράς στον πλανήτη.

Ακόμη και στις πιο πρόσφατες εκλογές, αυτές που έγιναν στις 30 Μαΐου του 2021 το ΑΚΕΛ κατάφερε να πάρει 22,34%, παρότι είχε μια υποχώρηση άνω του 3% σε σχέση με τις προηγούμενες εκλογές.

Ωστόσο, παρότι η παρουσία και διαδρομή του ΑΚΕΛ είναι με πολλούς τρόπους καταγεγραμμένη, δεν ισχύει το ίδιο για τα πρώτα βήματα του κομμουνιστικού κινήματος στην Κύπρο και τη δράση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου.

Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει η μελέτη του Αλέξη Αλέκου, μέλους του διοικητικού συμβουλίου του ιδρύματος ερευνών «Προμηθέας» και του Σπύρου Σακελλαρόπουλου, καθηγητή στο τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου με τίτλο Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου (1923-1944). Η χαραυγή του Κυπριακού Κομμουνιστικού Κόμματος που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Τόπος.

Τα πρώτα βήματα

Το βιβλίο παρουσιάζει τα πρώτα βήματα των Κυπρίων κομμουνιστών στο περιβάλλον μιας κοινωνίας σε μετάβαση, καθώς από τον ιδιαίτερο οθωμανικό τρόπο παραγωγής η Κύπρος περνούσε σε μια φάση μιας αργόσυρτης καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Σε αυτό το φόντο μέσα από διάφορες διεργασίες αρχίζει να εμφανίζονται οι πρώτες συσπειρώσεις ανθρώπων με σοσιαλιστική αναφορά, όπου συνυπάρχουν αυτοί που βλέπουν προς την Οκτωβριανή Επανάσταση και τη Κομμουνιστική Διεθνή και αυτοί με πιο σοσιαλδημοκρατική λογική, που βλέπουν προς το Βρετανικό Εργατικό Κόμμα,

Από εκεί ήδη το 1924 έχει διαμορφωθεί  αρχικός πυρήνας, έχει κάπως επιδιωχθεί επαφή με τη Διεθνή, υπάρχει προσπάθεια για παρουσία στο συνδικαλιστικό κίνημα και έτσι το 1925 θα γίνει η πρώτη συνδιάσκεψη και το 1926 το πρώτο συνέδριο.

Σε αυτή τη φάση το κόμμα δεν έχει τον στόχο της Ένωσης, αλλά της ανεξαρτησίας που τον διανθίζει με αναφορές αντιιμπεριαλιστικές και αντιεθνικιστικές. Άλλωστε, μια τέτοια θέση ήταν και συμβατή με τη θέση της Βαλκανικής Ομοσπονδίας που είναι η απάντηση της διεθνούς στους αντιμαχόμενους βαλκανικούς εθνικισμούς.

Το κόμμα θα έχει μια οργανωτική ανάπτυξη, κυρίως στους ελληνοκύπριους, όμως το 1929 θα περάσει στην παρανομία αντιμέτωπο με νέο ποινικό κώδικα. Ωστόσο, σε πρώτη φάση οι βρετανικές αρχές δεν θα προχωρήσουν σε κάποια πλήρη απαγόρευσή του.

Η τομή των «Οκτωβριανών»

Το 1931 το κόμμα θα έχει πια μια οργανωτική ανάπτυξη, ενώ θα έχει και περισσότερες στρατολογήσεις τουρκοκυπρίων, την ώρα που θα παραμένει σε σύγκρουση με τους οπαδούς της Ένωσης, με αποτέλεσμα να βρεθεί και στο στόχαστρο εθνικιστικών κύκλων.

Η λαϊκή εξέγερση του Οκτωβρίου του 1931 κατάφερε να αιφνιδιάσει τόσο την αστική πλευρά όσο και το Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου που αναγκάστηκε να τροποποιήσει τη γραμμή και να προτείνει στους οπαδούς της Ένωσης τη διαμόρφωση κοινού αντιβρετανικού μετώπου.

Τα «Οκτωβριανά» θα προκαλέσουν πλήθος κραδασμών στο νεαρό κόμμα καθώς θα το φέρουν αντιμέτωπο με την ίδια την αντιφατική δυναμική ενός πραγματικού αντιαποικιακού κινήματος, διαφορετικού ίσως από τον τρόπο που το φαντάζονταν προηγούμενες κομματικές διακηρύξεις.

Ταυτόχρονα, η αντίδραση των Βρετανών θα φέρει το ΚΚΚ αντιμέτωπο με ένα μεγάλο κύμα διώξεων και μια συνολική αυταρχικοποίηση.

Η ηγεσία Πλουτή Σέρβα

Ο ερχομός του Πλουτή Σέρβα «δίνει μια νέα δυναμική στην παρουσία του ΚΚΚ», σημειώνουν οι δύο συγγραφείς, ενώ το κόμμα συνεχίζει να λειτουργεί υπό καθεστώς παρανομίας. Οι δύο συγγραφείς επισημαίνουν ότι η ηγεσία Σέρβα δίνει μεγαλύτερο βάρος στη νόμιμη δράση, στις διεκδικήσεις για οικονομικά ζητήματα, ενώ υποχωρεί ο συγκρουσιακός τόνος γύρω από το ζήτημα της Ένωσης, παράλληλα με μια στροφή προς μια πιο «λαϊκομετωπική» γραμμή, στο πλαίσιο και των συνολικότερων μετατοπίσεων και της γραμμής της Κομμουνιστικής Διεθνούς στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930.

Σε αυτό το φόντο το ΚΚΚ μετατοπίζεται προς τον στόχο της δημιουργίας ενός πιο πλατιού λαϊκού πολιτικού κόμματος, που θα ήταν νόμιμο και θα είχε πιο διευρυμένη απεύθυνση. Την ίδια ώρα το κόμμα θα προσανατολίζεται προς την υποστήριξη του στόχου της συνταγματικής αυτοκυβέρνησης.

Η δημιουργία του ΑΚΕΛ

Η ίδρυση του ΑΚΕΛ πραγματοποιείται στις 14 Απριλίου 1941. Η βασική μετατόπιση είναι ότι δεν αποτελεί μετωπική μορφή του ΚΚΚ, αλλά ένα νέο κόμμα, το οποίο φαίνεται να υιοθετεί πιο «μετριοπαθείς» θέσεις.

Το κόμμα έχει μια σημαντική οργανωτική ανάπτυξη τροφοδοτούμενο και από ένα μεγάλο απεργιακό κίνημα και την ανάπτυξη των συνδικάτων.

Όμως, η κυριότερη μετατόπιση θα είναι προς μια έμμεση αποδοχή του στόχου της Ένωσης, έστω και με τη συμπλήρωση «σε μια ελεύθερη και δημοκρατική Ελλάδα». Παράλληλα, με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε πλήρη εξέλιξη, το κόμμα θα καλέσει τα μέλη του να καταταγούν στις Βρετανικές ένοπλες δυνάμεις.

Όμως, αυτές οι αλλαγές μαζί με το ανοιχτό ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στο ΚΚΚ και το ΑΚΕΛ, μαζί με τις αντιδράσεις στον τρόπο που λειτουργούσε ως ηγέτης ο Σέρβας, αποτέλεσαν και το πεδίο σημαντικών εσωκομματικών αντιπαραθέσεων.

Όμως, παράλληλα όλα αυτά θα οδηγήσουν και στην ουσιαστικά συνένωση του ΚΚΚ με το ΑΚΕΛ, κάτι που με τη σειρά είχε ως αποτέλεσμα το ΑΚΕΛ να γίνει τελικά ο εκπρόσωπος του κομμουνιστικού κινήματος στην Κύπρο, ακόμη και εάν απέφυγε στις διακηρύξεις ορισμένες φραστικές αναφορές στον μαρξισμό-λενινισμό ή τον κομμουνισμό (αν και έκανε σαφή αναφορά στον «επιστημονικό σοσιαλισμό»)

Μια σημαντική προσθήκη στη βιβλιογραφία

Το βιβλίο, που μάλιστα περιλαμβάνει και βιογραφικά σημειώματα για τα βασικά στελέχη του ΚΚΚ, αποτελεί αναμφίβολα μια αναγκαία προσθήκη στη βιβλιογραφία για την ιστορία της Κυπριακής Αριστεράς και τον τρόπο που φτάσαμε στη δημιουργία του ΑΚΕΛ.

Όμως, η σημασία του δεν περιορίζεται απλώς στη εξιστόρηση της διαδρομής ενός συγκεκριμένου κομματικού σχηματισμού.

Αποτελεί ταυτόχρονα συμβολή σε ένα συνολικότερο ερευνητικό ζήτημα που αφορά τον αντιφατικό τρόπο με τον οποίο τα κομμουνιστικά κινήματα και κόμματα που αναδύθηκαν στο προσκήνιο στον απόηχο της Οκτωβριανής Επανάστασης και της δημιουργίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς και βρέθηκαν αντιμέτωπα με τα ανοιχτά ερωτήματα της αποαποικιοποίησης, τα κάθε λογής ενεργά εθνικά ζητήματα και την αντιφατικότητα των κοινωνικών συμμαχιών που θα μπορούσαν να έχουν, ιδίως εκεί όπου υπήρχαν – και μάλιστα με έντονη δράση – σαφώς δεξιόστροφες ηγεσίες που εκπροσωπούσαν αυτά τα εθνικά αιτήματα. Και αυτό γιατί ενώ η όποια μετατόπιση σε πιο «εθνικές» θέσεις διεύρυνε το ακροατήριο και διευκόλυνε την πιο μαζική απεύθυνση, την ίδια στιγμή έφερνε κόμματα όπως το ΚΚΚ σε σύγκρουση με τις σαφώς πιο αντι-εθνικιστικές ιδεολογικές αφετηρίες του.