Oι ηγέτες και η κλασική παιδεία

γράφει ο Μιχαήλ Πασχάλης*

Παλαιότερα η απάντηση στο ερώτημα «Πρέπει οι ηγέτες να έχουν κλασική παιδεία;» θα ήταν καταφατική, διότι αυτός ήταν ο κανόνας. Η σημερινή ηγεσία της Ευρώπης δεν έχει να επιδείξει κάτι ανάλογο (με μοναδική [;] εξαίρεση τον Εμανουέλ Μακρόν). Το ερώτημα έχει παύσει να υφίσταται, κυρίως διότι η πίστη στην αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει επισκιάσει τις πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου.

Αν πάλι τεθεί το ερώτημα «Πρέπει οι ηγέτες να γνωρίζουν ιστορία;», η απάντηση θα είναι καταφατική. Και όμως, το αρχικό ερώτημα δεν είναι παρά μια εκδοχή του δεύτερου: «Πρέπει οι ηγέτες να γνωρίζουν την ιστορία του πνευματικού μας πολιτισμού;». Δυστυχώς, επειδή η ελληνική εκπαίδευση, υπό τη μοιραία καθοδήγηση της ελληνικής πολιτείας, δεν δίδαξε ποτέ σωστά τον κλασικό πολιτισμό και δεν άγγιξε καν το κεφαλαιώδες ζήτημα της ιστορικής του συνέχειας, οι συμπολίτες μας, μεταξύ αυτών και οι πολιτικές ηγεσίες, είτε δεν βρίσκουν νόημα στα κλασικά γράμματα είτε τα απεχθάνονται, ενώ έχουν τη βεβαιότητα ότι αποτελούν μια υπόθεση που ολοκληρώθηκε με τον αιώνα του Περικλή.

Καμαρώνουν βέβαια για τον Μέγα Αλέξανδρο αλλά αγνοούν τις πνευματικές κατακτήσεις της ελληνιστικής εποχής και κυρίως ότι ο ελληνικός πολιτισμός αντιμετώπισε στην πορεία δύο φαινομενικά ακαταμάχητους αντιπάλους, τη Ρώμη και τον Χριστιανισμό, και εξήλθε νικητής.

Η περίφημη ρήση του Ορατίου «Η κατακτημένη Ελλάδα κατέκτησε τον άξεστο κατακτητή», που ειπώθηκε για την πνευματική νίκη της Ελλάδας επί της Ρώμης, ισχύει τηρουμένων των αναλογιών και για τον θρίαμβο του ελληνισμού επί του χριστιανισμού, ο οποίος προσήλθε στον στίβο της ιστορίας με μοναδικό εξοπλισμό του τα ιερά κείμενα και χρειάστηκε την πολύτιμη συνδρομή του ελληνικού πνεύματος.

Το πρόσφατο μνημειώδες βιβλίο του διακεκριμένου ιστορικού Charles Freeman, με τίτλο The Reopening of the Western Mind: The Resurgence of Intellectual Life from the End of Antiquity to the Dawn of the Enlightenment, καταπιάνεται με την πορεία προς τη σταδιακή ανάκτηση της γνώσης και του ορθού λόγου της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, που «χάθηκαν» προς στο τέλος της ύστερης αρχαιότητας (θέμα που ο Freeman είχε πραγματευτεί το 2005) με την πλήρη επικράτηση της εξ αποκαλύψεως αλήθειας του Χριστιανισμού.

Στο Βυζάντιο η αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων θα έλθει αρκετά νωρίτερα, τον 11ο – 12ο αιώνα, αλλά η Δύση θα χρειαστεί το εξ ανατολών φως με τη μετανάστευση των βυζαντινών λογίων υπό την πίεση της οθωμανικής βαρβαρότητας – η οποία δυστυχώς καθήλωσε τους δωρητές του φωτός στο σκοτάδι της εθνικής, πολιτικής και πνευματικής οπισθοδρόμησης.

Η ανάκτηση της γνώσης και της σκέψης της ελληνορωμαϊκής εποχής πραγματοποιήθηκε μέσα από την ανάκτηση των κειμένων, που έκαναν γνωστή στη Δύση όχι μόνο την ελληνική σκέψη αλλά και την ελληνική λογοτεχνία.

Πρώτος ήταν ο Ομηρος, που έκτοτε παραμένει στην επικαιρότητα: από το 1353-1354, όταν ο «πατέρας του ανθρωπισμού» Φραγκίσκος Πετράρχης αγκάλιαζε με συγκίνηση ένα χειρόγραφο της Ιλιάδας, που του είχε δωρίσει ο βυζαντινός αξιωματούχος Νικόλαος Σιγηρός, και, ανήμπορος να το διαβάσει, έγραφε με βουβό πάθος «Μεγάλε άνδρα, πόσο πολύ ποθώ να σε ακούσω»· μέχρι τις μέρες μας, οπότε παρατηρείται έκρηξη λογοτεχνικής παραγωγής εμπνευσμένης από τα ομηρικά έπη.

Η αέναη μετάπλαση των κλασικών κειμένων τα καθιστά εξ αντικειμένου «κτήμα ες αεί», ακυρώνοντας εν τη γενέσει του το αφελές ερώτημα «Τι χρειάζονται οι κλασικές σπουδές;».

Για όλους τους παραπάνω λόγους, η κλασική παιδεία στη διαχρονία της θα έπρεπε να συγκροτεί τη ραχοκοκαλιά της εκπαίδευσης. Δυστυχώς, όμως, όσοι υπηρετούν στην εκπαίδευση δεν είναι σε θέση να εξηγήσουν στους μαθητές τη σημασία της, ενώ αυτή βρίσκεται έξω από τον ορίζοντα της σκέψης, και συνεπώς του εκπαιδευτικού προγραμματισμού, της πολιτικής ηγεσίας.

Εύχομαι μια μελλοντική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση να ξεκινήσει επιτέλους από ένα διδακτικό πρόγραμμα συμβατό με την ιστορία του πολιτισμού μας και από την επιβεβλημένη επανεκπαίδευση των διδασκόντων.

Προσωπικά δεν μπορώ να φανταστώ τίποτα πιο σημαντικό από το να αποκτήσουν κάποτε οι μαθητές συνείδηση της πνευματικής και καλλιτεχνικής καταγωγής του κόσμου τους, ότι δηλαδή δεν γεννήθηκε τότε που γεννήθηκαν οι ίδιοι. Και μόνο για να υλοποιηθεί αυτός ο στόχος αποτελεί επιτακτική ανάγκη να διαθέτουν οι ηγέτες κλασική παιδεία.

*Ο Μιχαήλ Πασχάλης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΑ ΝΕΑ