Λεονάρδο Παδούρα: «Θέλουμε πάντα οι έντιμοι να είναι οι νικητές. Στη πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο»

Του Νίκου Κουρμουλή

Θεωρείται – και όχι άδικα – ένας από τους πλέον δημοφιλείς συγγραφείς και από τους πιο πιστούς «φίλους» της Ελλάδας, αφού το αναγνωστικό κοινό στη χώρα μας τον τιμά διαχρονικά. Ο κουβανός συγγραφέας Λεονάρδο Παδούρα, ο τελευταίος μιας γενιάς σπουδαίων λογοτεχνών, μπόρεσε να κρατήσει μια εύθραυστη ισορροπία μεταξύ του μετεπαναστατικού status quo και των ιδεών που χάθηκαν για πάντα. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που πριν από λίγα χρόνια ήταν ένα δικό του μυθιστόρημα, το «Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» (εκδ. Καστανιώτης, μτφ. Κώστας Αθανασίου, 2011), πέρασε από στόμα σε στόμα και έγινε ένα από τα πλέον επιτυχημένα βιβλία της εποχής (μαζί με το «Confiteor» του Ζάουμε Καμπρέ και τον «Στόουνερ» του Τζον Γουίλιαμς, για τους πιο παρατηρητικούς).

Εκεί ο Ιβάν αγωνιζόταν να βγάλει τα προς το ζην στην Κούβα του 1977, οπότε γνωρίζει έναν παράξενο άνθρωπο που του διηγείται μια ιστορία: την ιστορία του Ραμόν Μερκαντέρ, του δολοφόνου του Τρότσκι, από τότε που, νεαρός κομμουνιστής, αγωνιζόταν στον Ισπανικό Εμφύλιο μέχρι την εποχή που βγαίνει από τις φυλακές του Μεξικού και καταφεύγει στη Μόσχα. Ενα βιβλίο βουτηγμένο στη θλίψη για τη μεγάλη ουτοπία του 20ού αιώνα που χάθηκε για πάντα.

Ισορροπιστής με οξύ κριτικό πνεύμα και υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των συμπολιτών του, ο Παδούρα έχει υποστεί πάμπολλες διώξεις κατά το παρελθόν και αποτελεί σήμερα μια φωνή – σημείο αναφοράς για την ευρύτερη κουλτούρα της Λατινικής Αμερικής. Τα βιβλία του είτε ανάγονται στην αστυνομική λογοτεχνία, είτε είναι ιστορικά θρίλερ, προσπαθούν να εξερευνήσουν τα ψαχνά της κουβανικής συνείδησης. Τόσο της καθεστωτικής, όσο και της λαϊκής.

Με τον τρόπο αυτό ο Λεονάρδο Παδούρα από την παραλία της Μαλεκόν μπορεί και αναδεικνύει προβληματισμούς που μας απασχολούν σε παγκόσμιο επίπεδο. Μέσα από την κριτική ματιά του, μας δείχνει πως η Ιστορία δεν υπήρξε ποτέ ένα μονοδιάστατο μέγεθος. Εκτός από τους νικητές και τους ηττημένους, υπάρχουν τα πρόσωπα. Τα οποία παλεύουν με τα αδιέξοδα, τα ιδανικά, τις αναβάσεις και τις καταβυθίσεις τους. Το φως και το σκοτάδι εναλλάσσεται ταχύτατα. Τόσο στις αποφάσεις, όσο κυρίως στον ψυχισμό. Γι’ αυτούς και άλλους πολλούς λόγους κέρδισε το Βραβείο Πέπε Καρβάλιο για το έτος 2023.

Δεν είναι τυχαίο πως στα μυθιστορήματά του τον απασχολεί αποκλειστικά σχεδόν η μοίρα της γενιάς του. Μια «τραγική γενιά» όπως μας λέει στη συνέντευξη που ακολουθεί. Μια γενιά που από την αισιοδοξία έφτασε στη βαθιά απογοήτευση. Ανθρωποι που μετανάστευσαν αναγκαστικά, άλλοι έμειναν στο νησί και άντεξαν με σφιγμένα δόντια, και άλλοι που έφυγαν κακήν κακώς από τη ζωή. Το 1989, λίγο πριν πέσει το Τείχος, ο Παδούρα συλλαμβάνει έναν χαρακτήρα που έμελλε να αλλάξει τη καριέρα του και να γίνει σημείο αναφοράς της αστυνομικής λογοτεχνίας: τον Μάριο Κόντε. Ενας χαρακτήρας που εξερευνά τις μεταστροφές της κουβανέζικης συνειδητότητας. Στο πρόσφατο βιβλίο «Εντιμοι άνθρωποι» (μτφ. Κώστας Αθανασίου, Καστανιώτης), έχουμε δύο παράλληλες ιστορίες. Η μία διαδραματίζεται το 2016, όταν η Κούβα ετοιμάζεται για την αναμενόμενη επίσκεψη του Ομπάμα και την εξομάλυνση των σχέσεων με τις ΗΠΑ. Ετσι, όταν ανακαλύπτεται ακρωτηριασμένο το πτώμα ενός πρώην κυβερνητικού στελέχους, η αστυνομία δεν έχει επαρκείς δυνάμεις να ασχοληθεί με την υπόθεση και αναγκάζεται να απευθυνθεί για μια μικρή βοήθεια στον Μάριο Κόντε. Αυτός θυμάται ότι ο νεκρός, ένας άνθρωπος δεσποτικός, βάναυσος και σκοτεινός, είχε υπάρξει επί σειρά ετών λογοκριτής και εκβιαστής πολλών καλλιτεχνών. Η δεύτερη ιστορία «επιστρέφει» στις αρχές του προηγούμενου αιώνα με θύματα δύο πόρνες. Οι αρμοί της κουβανικής κοινωνίας μοιάζουν να έχουν ποτιστεί στην… ανεντιμότητα και την διαφθορά. Οι έντιμοι πώς μπορούν να σταθούν;

Το 1989 σχεδιάσατε έναν χαρακτήρα – τομή για την καριέρα σας, τον Μάριο Κόντε. Λίγο αργότερα ο κόσμος άλλαξε με την πτώση του Τείχους. Αν γυρίσετε πίσω, τι καθόρισε τη γέννηση του Κόντε;

Ποτέ δεν φαντάστηκα πως θα με συνόδευε τόσο πολλά χρόνια. Αρχικά έφτιαξα τον χαρακτήρα για ένα και μόνο αστυνομικό μυθιστόρημα, που δεν ήθελα με τίποτα να μοιάζει με τα υπόλοιπα αστυνομικά μυθιστορήματα της Κούβας. Ο Μάριο Κόντε είναι μια φιγούρα αρκετά ετερόδοξη. Ενας άνθρωπος της γενιάς μου με ροπή προς τη λογοτεχνία, ισχυρό αίσθημα φιλίας, έναν έντιμο άνθρωπο. Με βοήθησε στο να κινούμαι τόσο στον ιστορικό χρόνο της χώρας μου, όσο και στον προσωπικό. Αθελά μου ο Κόντε «έπιασε» τον σφυγμό της αλλαγής με την πτώση του Τείχους, κάτι που εξέπληξε κι εμένα.

Στο τελευταίο σας βιβλίο ο Κόντε έχει περάσει τα 60 του χρόνια. Παραμένει συλλέκτης παλιών βιβλίων και κουβαλά έναν ιστορικό πεσιμισμό. Αυτόν πώς τον ορίζετε εσείς;

Οταν άρχισα να γράφω το «Αντιός Χέμινγουεϊ» (μτφ. Κώστας Αθανασίου, Καστανιώτης, 2007), κατάλαβα πως ο Κόντε πρέπει να έχει μια έξτρα δουλειά για να ζήσει. Ο χαρακτήρας δεν έχει την ικανότητα να βγάζει πολλά χρήματα. Το να αγοράζει και να πουλάει βιβλία είναι μια ασχολία που τον φέρνει κοντά στη λογοτεχνία και τον βγάζει στον δρόμο. Αυτό ήταν εξάλλου και μια διαδεδομένη εργασία στην Κούβα της δεκαετίας του ’90, όταν οι άνθρωποι πουλούσαν οτιδήποτε για να ζήσουν. Για τον Κόντε ο πεσιμισμός είναι η ουσία του. Εχει ένα βαθύ συναίσθημα  ιστορικής κόπωσης. Οι Κουβανοί της γενιάς μου ζούμε πάντα σε μια «ιστορική διαδικασία». Ομως όλη αυτή η ιστορία δεν λύνει τα προβλήματα της καθημερινής ζωής. Από την άλλη είναι το γεγονός ότι η κοινωνικοοικονομική διαδικασία στην Κούβα αλλάζει ενώ φαινομενικά μοιάζει παγωμένη. Από το 1989 που έπεσε το Τείχος μέχρι σήμερα, η Κούβα έχει αλλάξει εντελώς. Το τελευταίο μου μυθιστόρημα «Εντιμοι άνθρωποι» έχει γραφτεί πάνω σε αυτή την ιστορική κόπωση. Διότι αφηγούμαι δύο ιστορίες σε δύο καίριες ιστορικές στιγμές, όπου φαίνονται τα πράγματα πως μπορεί να βελτιωθούν, αλλά τελικά όλα καταρρέουν. Στην Κούβα σήμερα να φανταστείτε υπάρχουν ελλείψεις πρακτικά στα πάντα και στα βασικά προϊόντα (φάρμακα, τρόφιμα κ.λπ.). Μα πάνω απ’ όλα λείπει η ελπίδα πως τα πράγματα θα βελτιωθούν.

Τι σημαίνει να είσαι έντιμος στην Κούβα, ο τίτλος του βιβλίου σας είναι ειρωνικός;

Σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου το να είναι κάποιος έντιμος είναι μια ηθική στάση σε σχέση με την πραγματικότητα. Υπάρχουν κώδικες κοινωνικής συμβίωσης που μας επιτρέπουν να ζούμε σε αρμονία. Στη πορεία της Ιστορίας θέλουμε πάντα οι έντιμοι να είναι οι νικητές. Αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι ακριβώς το αντίθετο. Το να είναι κανείς έντιμος άνθρωπος στην Κούβα σήμερα είναι μια περίπλοκη άσκηση. Διότι υπάρχει ένας παράλληλος κόσμος μέσα στον οποίο χρειάζεται να ελίσσεσαι για να λύνεις τα δύσκολα προβλήματα της καθημερινότητας. Πολλές φορές στην Κούβα αναγκάζεσαι να χρησιμοποιείς παράνομες τακτικές για να μπορείς να επιβιώνεις, όμως αυτό δεν σε μετατρέπει σε έναν ανέντιμο άνθρωπο. Γιατί υπάρχει ένας θεμελιώδης νόμος, που είναι η επιβίωση και έρχεται πάντα πρώτος. Οπότε για να συμβεί αυτό, ο άλλος θα σπάσει κάποιους από τους κλασικούς ηθικούς κώδικες.

Το νέο σας μυθιστόρημα δομείται πάνω σε δύο παράλληλες ιστορίες. Η μία το 2016 όπου είμαστε στην επίσκεψη Ομπάμα και η άλλη στις αρχές του 20ού αιώνα. Πώς συνδέονται μεταξύ τους;

Οι δύο αυτές ιστορίες έχουν ένα κοινό σημείο: είναι εκείνη η μοίρα που στην Κούβα φιλοδοξούμε να πάμε: ένα καλύτερο μέλλον, το οποίο ποτέ δεν έρχεται. Αυτό το μυθιστόρημα δε είναι το πιο Αβανέζικο από ό,τι έχω κάνει έως τώρα. Σε αμφότερες τις ιστορίες γίνονται ανεξιχνίαστα εγκλήματα και υπάρχουν πολλοί έντιμοι και ανέντιμοι άνθρωποι. Δύο παράλληλες ιστορίες που, όπως ξέρουμε από τα μαθηματικά, θα συναντηθούν στο άπειρο. Το άπειρο εδώ είναι ο Κόντε. Πρωταγωνιστής στη μία και συγγραφέας στην άλλη.

Και εδώ ίσως πιο έντονα από άλλη φορά, φαίνεται πως οι αιτίες των εγκλημάτων βρίσκονται στους διαχρονικούς αρμούς της κουβανικής κοινωνίας. Πώς εξηγείται αυτό;

Αυτό το μυθιστόρημα φαινομενικά είναι ένα αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά στην ουσία είναι κοινωνικό με ιστορικές προεκτάσεις. Σημαίνει ότι τα εγκλήματα που συμβαίνουν στο βιβλίο συνδέονται με μια ιστορική στιγμή. Στην ιστορία που λαμβάνει χώρα στις αρχές του περασμένου αιώνα, υπάρχουν δύο πόρνες νεκρές. Ο διεφθαρμένος επιβλέπων αστυνομικός λέει πως δύο νεκρές πουτάνες δεν ενδιαφέρουν κανέναν. Αλλά οι νεκρές είναι ζημιά για τον διακινητή του κυκλώματος, οπότε αυτός παίρνει την πρωτοβουλία να πιέσει για τη διαλεύκανσή τους. Και στην πρόσφατη ιστορία, βρίσκεται νεκρός ένας λογοκριτής καλλιτεχνών ο οποίος χαίρει προστασίας από υψηλόβαθμους αξιωματούχους. Ο Κόντε ανακαλύπτει πως ο δολοφόνος είναι καλύτερος από το θύμα. Και αυτό συμβαίνει συχνά, γιατί η Δικαιοσύνη δεν είναι πάντα δίκαιη. Η δουλειά του Κόντε δεν είναι τόσο να βρει τον δολοφόνο, αλλά την αλήθεια. Η οποία είναι τόσο δυσεύρετη στην Κούβα. Το ζήτημα είναι αν διασώζεται η μνήμη. Οταν κανείς δεν μιλάει για την καταστολή στον κόσμο του πολιτισμού στη δεκαετία του ’70, τότε ο Κόντε αρχίζει να το ερευνά. Κι αυτό είναι μια πράξη κοινωνικής δικαιοσύνης.

Εχετε πει στο παρελθόν για τη δύσκολη σχέση των Κουβανών με την αλήθεια. Πολλές φορές αποφεύγεται, γιατί συμβαίνει αυτό;  

Οι άνθρωποι μαθαίνουν κώδικες που τους επιτρέπουν να ζουν και στη συνέχεια τους εφαρμόζουν. Σε μια κοινωνία όπου όλοι έμαθαν αναγκαστικά να σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο, κάθε απόκλιση τιμωρούνταν έως και πολύ δραστικά. Γι’ αυτό οι Κουβανοί ανέπτυξαν ένα δικό τους λεξιλόγιο, που περιείχε δύο και τρεις σημασίες αναλόγως. Οι άνθρωποι μπορούσαν δημόσια να λένε κάτι, με έναν κύκλο γνωστών κάτι άλλο και στον στενό πυρήνα των κολλητών ή της οικογένειας κάτι εντελώς άλλο, όπου είναι και η αλήθεια τους. Σκεφτείτε, πως μιλάμε για προσωπεία, όπως τα γνωρίζετε κι εσείς από το αρχαίο ελληνικό θέατρο. Δεν είχες άλλη επιλογή, ακόμη και σήμερα. Οταν εκφράζεις τη γνώμη σου, μπορεί να δεχτείς τέτοια κριτική που φτάνει μέχρι τον αποκλεισμό σου. Για δεκαετίες οι άνθρωποι υποκρίνονται αναγκαστικά όταν μιλούν δημόσια. Κι όλο αυτό για να υπάρχει αποδοχή στο πλαίσιο της πολιτικής ορθότητας.

Η γενιά σας μεγάλωσε εν μέσω της διασημότερης επανάστασης στον πλανήτη. Με λίγες λέξεις πώς θα τη χαρακτηρίζατε;

Είναι μια γενιά που ονειρεύτηκε το μέλλον, και το μέλλον αυτό εξαφανίστηκε παντελώς. Δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα. Μια γενιά που είχε πολλές δυνατότητες, αλλά όσο περνούσαν τα χρόνια αυτές διαλύονταν. Εν κατακλείδι θα έλεγα εντίμως πως είμαστε μια τραγική γενιά.