Λέων Τρότσκι: Η τραγωδία του μπολσεβικισμού υπό τον Στάλιν

Χάρβαρντ, 2 Ιανουαρίου 1980. Τη μέρα εκείνη συνέβη ένα γεγονός που το περίμεναν ανυπόμονα όλοι όσοι ενδιαφέρονται για την επαναστατική ιστορία του 20ού αιώνα: ανοίχτηκε το πλήρες αρχείο του Λέοντος Τρότσκι. Ή, ακριβέστερα, το τμήμα εκείνο του αρχείου του που είχε παραμείνει «κλειστό», σύμφωνα με την επιθυμία του μεγάλου επαναστάτη, όλα αυτά τα σαράντα χρόνια που μεσολάβησαν από τη μέρα της δολοφονίας του. Ο Γάλλος Πιερ Μπρουέ, που θεωρείται από τους ειδικούς σαν ο μοναδικός πραγματικός ιστορικός του Τρότσκι και διευθύνει τις δραστηριότητες του «Ινστιτούτου Λέοντος Τρότσκι» του Παρισιού, πήγε στο Χάρβαρντ και ενημερώθηκε γι’ αυτά τα ντοκουμέντα, που ρίχνουν φως πάνω σε ορισμένες ελάχιστα γνωστές ακόμα απόψεις της ιστορίας του μπολσεβικισμού. Σε συνέντευξή του προς τη «Μοντ» ο Πιέρ Μπρουέ είπε:

Η ιστορία αυτού του αρχείου αποτελεί το σύμβολο κατά κάποιο τρόπο της ρομαντικής επαναστατικής περιπέτειας. Μπορείτε να μας μιλήσετε γι’ αυτή;

Το προσωπικό αρχείο του Τρότσκι έχει μια μακρόχρονη και τραγική ιστορία. Ο Στάλιν είχε επιτρέψει στο μεγάλο αντίπαλό του να το πάρει μαζί του στο εξωτερικό το 1929. Μετά όμως το μετάνιωσε πικρά. Μεσολάβησε ο εμπρησμός της 1ης Μαρτίου του 1931, κατά τον οποίο καταστράφηκε ένα τμήμα του. Σημαντικά ντοσιέ και επιστολές του Τρότσκι στο γιο του Σεντόφ παρέμειναν κρυμμένα στη Γαλλία το 1933, μετά το θάνατο του Σεντόφ, και δεν ξαναβρέθηκαν ποτέ. Στις 7 Νοεμβρίου του 1936 έγινε η περίφημη ληστεία του παρισινού παραρτήματος του Ινστιτούτου Κοινωνικής Ιστορίας του Άμστερνταμ από ανθρώπους της Γκεπεού. Κατά τη ληστεία αυτή εκλάπησαν οι επιστολές του Τρότσκι προς τον Αντρές Νιν. Μια τελευταία επίθεση κατά του αρχείου Τρότσκι έγινε στις 24 Μαΐου του 1940 από τον ζωγράφο και όργανο της Γκεπεού Αλφάρο Σικέιρος, που έριξε εμπρηστικές χειροβομβίδες στο σπίτι του Τρότσκι στο Κογιοακάν, στο Μεξικό, με σκοπό να το κάψει. Ο Τρότσκι τότε, προκειμένου να διασώσει και το αρχείο του, που το έκρινε πολύτιμο για το μέλλον του κινήματος, αλλά και την οικογένειά του, που θα κινδύνευε κι αυτή όσο θα το διατηρούσε, αποφάσισε να το πουλήσει σ’ ένα πανεπιστήμιο, όπου η διατήρησή του θα ήταν εξασφαλισμένη.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 11.5.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Γιατί αυτό το τμήμα του αρχείου παρέμεινε απόρρητο επί σαράντα ολόκληρα χρόνια;

Ο Τρότσκι, που όρισε ο ίδιος τον Ιανουάριο του 1980, ήθελε να προστατέψει όλους εκείνους των οποίων η ζωή θα μπορούσε να απειληθεί από τον Στάλιν ή τον Χίτλερ ή οποιονδήποτε άλλον εξαιτίας των αποκαλυπτικών στοιχείων για την επαναστατική τους δράση που περιέχονταν στο αρχείο του. Επρόκειτο δηλαδή για μια ρήτρα ασφαλείας, που ταυτόχρονα μας αποκαλύπτει ότι στο αρχείο περιέχονται «νέα κι άγνωστα στοιχεία» για τον ιστορικό. Διαφορετικά ο Τρότσκι δε θα όριζε ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα για την άρση του απορρήτου.

Και τι είναι το καινούργιο που βρέθηκε;

Βρέθηκαν 17.500 ανέκδοτα ντοκουμέντα εξαιρετικού ενδιαφέροντος. Κανένας λόγου χάρη δεν μπορούσε να φανταστεί ότι υπήρχε μια αλληλογραφία από εκατοντάδες επιστολές με τον Αλόις Νόυρατ, ιδρυτή του Κ. Κ. Τσεχοσλοβακίας και μέλος της γραμματείας της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ή ορισμένα βαρυσήμαντα στοιχεία για τη Γερμανία απ’ το 1929 ως το 1933. Υπάρχουν χιλιάδες σελίδες που αναφέρονται στη νοοτροπία των εργατών, των σοσιαλιστών και κομμουνιστών αγωνιστών. Βρέθηκαν δεκάδες εκθέσεων αναφερομένων στις συγκεντρώσεις του Κ. Κ. Γερμανίας, από την κατάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ ως τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 11.5.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τι μας μαθαίνουν οι εκθέσεις αυτές για τις κομμουνιστικές συγκεντρώσεις;

Πρόκειται για συγκεντρώσεις κάθε επιπέδου, από τη βάση ως την ηγεσία. Αυτό που μας μαθαίνουν είναι ότι η ηγεσία εξακολουθούσε να αναπαύεται στις δάφνες της, σαν να μη βρισκόταν ο ναζισμός στην εξουσία, σαν να μην είχε ποτέ λαθέψει το Κομμουνιστικό Κόμμα. Εξακολουθούσαν να διαγράφουν από το Κόμμα αυτούς που είχαν ταχθεί υπέρ του ενιαίου μετώπου με τους σοσιαλιστές, αυτούς που διαμαρτύρονταν γιατί οι τελευταίοι αυτοί χαρακτηρίζονταν «σοσιαλφασίστες» και «υπ’ αριθμόν 1 εχθροί», τη στιγμή που ο Χίτλερ βρισκόταν στην εξουσία με το δάχτυλο στη σκανδάλη.

Οι διάφοροι επιστολογράφοι (που απευθύνονται στον Τρότσκι) περιγράφουν με τρόπο συγκλονιστικό σε ορισμένες περιπτώσεις την απόγνωση και το άγχος των κομματικών μελών που σκόνταφταν πάνω στη χοντροκέφαλη παντοδυναμία των στελεχών του μηχανισμού. Μερικοί γράφουν ότι το σφάλμα ήταν του προλεταριάτου, που τηρούσε μια απαράδεκτη παθητική στάση, άλλοι βεβαιώνουν ότι οι σταλινικοί είχαν εξαφανίσει κάθε ίχνος εργατικής αλληλεγγύης. Η ανώτερη κομματική ηγεσία επέδειχνε γενναιοψυχία και θάρρος, αλλά τα κατώτερα στελέχη άρχιζαν φαίνεται να υποχωρούν μπροστά στη ναζιστική βία. Υπήρχαν μερικοί που ήθελαν να πάρουν τα όπλα, άλλοι που ήθελαν να ετοιμάσουν την οργάνωση για μια μακροχρόνια παρανομία. Άλλοι πάλι που επέμεναν στατικά πάνω στην «ορθότητα της γενικής γραμμής». Βασικά, όλες αυτές οι εκθέσεις απεικονίζουν με τρόπο ιδιαίτερα παραστατικό την αποσύνθεση ενός κομμουνιστικού κόμματος, την κατακόρυφη πτώση του ηθικού του, ακόμα και τη διαφθορά του.

Κι ο γερμανικός λαός πώς αντιδρούσε;

Οι επιστολογράφοι του Τρότσκι περιγράφουν μια μάζα τελείως αποπροσανατολισμένη, που θα ήταν πρόθυμη να αγωνιστεί ωστόσο, αν ήξερε με ποιον τρόπο.

Και τι μαθαίνουμε για τη Σοβιετική Ένωση διαβάζοντας αυτό το νέο τμήμα του αρχείου;

Από το γνωστό τμήμα του αρχείου είχαμε ήδη μια πλουσιότατη αλληλογραφία ανάμεσα στον Τρότσκι και άλλους Ρώσους εξορίστους του 1928, που κανένας βιογράφος του Τρότσκι δεν έλαβε υπόψη του ποτέ. Μετά έρχονται οι επιστολές των ετών 1929-1931, που πρώτοι εμείς διαβάσαμε μετά τον Τρότσκι (επίσης κι ο Ντόυτσερ, μα μόνο μερικές). Μετά από τα αρχεία του Σμολένσκ (σ.σ. τα αρχεία αυτά της σοβιετικής αστυνομίας του Σμολένσκ, που αναφέρονται στα χρόνια 1922-1940, είχαν κατασχεθεί από την Γκεστάπο το 1941 και μετά περισυνελέγησαν από τους Αμερικανούς), τα ντοκουμέντα αυτά είναι τα πρώτα που έρχονται στο φως για την ιστορία της ΕΣΣΔ εκείνης της εποχής. Οι επιστολές των «απομονωμένων», των Σοβιετικών εκείνων πολιτών δηλαδή που εκτοπίζονταν σε ερημικές περιοχές, δεν είναι απλώς και μόνο συγκλονιστικές απ’ το γεγονός πως απαιτήθηκαν εβδομάδες ολόκληρες για να γραφούν κατά τρόπο ώστε να χωρέσουν σ’ ένα σπιρτοκούτι και να αποτελέσουν ταυτόχρονα τεκμηριωμένες εκθέσεις, πραγματικά ρεπορτάζ, πάνω στη σοβιετική πραγματικότητα. Είναι επίσης διαφωτιστικότατα ντοκουμέντα που μας δείχνουν παραστατικότατα την τραγωδία ενός επαναστατικού κόμματος κι ενός ολόκληρου λαού, που στραγγαλίζονται από μια ανελέητη γραφειοκρατία.

Τι ακριβώς γινόταν τότε στη Σοβιετική Ένωση;

Για να καταλάβουμε, καλύτερα πρέπει να γυρίσουμε πίσω, στην εποχή του πρώτου 5ετούς σχεδίου και της οικονομικής καταστροφής που προκλήθηκε με την υποχρεωτική κολλεκτιβοποίηση. Ολόκληρες περιοχές αποδεκατίζονταν απ’ τον λιμό. Τα γράμματα προς τον Τρότσκι μάς δίνουν μια συγκλονιστική εικόνα τής τότε σοβιετικής πραγματικότητας: την τρομακτική μετανάστευση των αγροτικών πληθυσμών, την ανυπαρξία ηλεκτρικού ρεύματος σε πόλεις σαν το Χαρκώβ, τα εργοστάσια που είχαν κτιστεί και δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν, την εξάντληση των εργατών, που δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στον εξωφρενικό ρυθμό εργασίας τον οποίο επέβαλλαν οι αρχές. Όλα αυτά φυσικά δεν μπορούσαν παρά να έχουν επιπτώσεις στο ίδιο το κόμμα, στα στελέχη, ακόμα και στο γραφειοκρατικό μηχανισμό. Όχι μόνο πρώην «τροτσκιστές», σαν τον Σμιρνόφ και τον Πρεομπραζένσκι, ή πρώην αντίπαλοι του Στάλιν, σαν τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ, που είχαν «συνθηκολογήσει» για τον άλφα ή βήτα λόγο, μετάνιωναν πικρά γι’ αυτή τη συνθηκολόγησή τους με τον τύραννο, μα και νέοι αντιφρονούντες άρχιζαν να διαμαρτύρονται, και μάλιστα άνθρωποι που ήταν γνωστοί για την προσήλωσή τους στον Στάλιν και τον «αντιτροτσκισμό» τους. Απ’ αυτούς σας αναφέρω τον Λομινάτζε, τον Στεν, όλο το ηγετικό επιτελείο των Κομσομόλ (Νεολαιών) της εποχής του Λένιν. Ο Ριούτιν έλεγε ότι ο Στάλιν δε θα συμπεριφερόταν διαφορετικά αν ήταν ένας προβοκάτορας που έσπρωχνε την ΕΣΣΔ στην καταστροφή, και να σημειώσετε ότι ο Ριούτιν ήταν στην ηγεσία της Μόσχας. Ακόμα και οι στενοί συνεργάτες του Στάλιν αναγνώριζαν με τον τρόπο τους τη σοβαρότητα της καταστάσεως: όταν του ανέφεραν περιπτώσεις ανθρωποφαγίας, ο Kαγκάνοβιτς είπε ότι αυτό που προέχει «είναι να μη μας φάνε εμάς».

Και οι άνθρωποι αυτοί γίνονταν «τροτσκιστές»;

Η χρεωκοπία του Στάλιν αποτελούσε φυσικά τη δικαίωση του Τρότσκι. Από τη μάζα των γραφειοκρατών, πολλοί πίστευαν ότι αυτός ήταν η τελευταία ελπίδα. Αυτή στάθηκε η περίπτωση πολλών φίλων του Λομινάτζε, ακόμα και πρώην οπαδών του Μπουχάριν, όπως των Ριούτιν και Σλεπκόφ, που έγραφαν ότι ο Τρότσκι είχε δίκιο, ότι έπρεπε να αποκατασταθεί μια στοιχειώδης δημοκρατία, να επανενταχθούν οι τροτσκιστές στο Κόμμα. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι επιδίωκαν να συνασπιστούν με τους εντός της Ρωσίας τροτσκιστές και να βοηθηθούν απ’ τον Τρότσκι για να ανατρέψουν τον Στάλιν. Υπήρχε όμως κι ο μέσος γραφειοκράτης που φοβόταν την εκδίκηση του Τρότσκι, κι ο φόβος αυτός ήταν το κυριότερο ατού του Στάλιν. Γι’ αυτό το λόγο κι ο Τρότσκι έγραφε στους συντρόφους του ότι δεν έπρεπε να επικρατήσει το σύνθημα «να φύγει ο Στάλιν», αλλά «ενιαίο μέτωπο» ακόμα και με τον Στάλιν για να σωθεί ο σοσιαλισμός.

Αυτά έχουν καμιά σχέση με την υπόθεση Κίροφ, που δολοφονήθηκε την 1η Δεκεμβρίου του 1934;

Βεβαιότατα. Ο Κίροφ είχε συνείδηση του κινδύνου, της δυσαρέσκειας που όλο φούσκωνε, κι αντιτάχτηκε στα κατασταλτικά μέτρα, τουλάχιστον στα χειρότερα απ’ αυτά. Το 1933-1934 οι «φιλελεύθεροι» είχαν επιβάλει στον Στάλιν μια πολιτική που αυτός δεν την ήθελε και απ’ την οποία απαλλάχτηκε βάζοντας να δολοφονήσουν τον Κίροφ και μετά απ’ αυτόν όλους εκείνους που θα μπορούσαν να εκπροσωπήσουν μιαν εναλλακτική ηγεσία. Θα θυμάστε το περίφημο τηλεγράφημα του Στάλιν το 1936 (το οποίο αποκάλυψε ο Χρουτσώφ το 1956): «Η Γκεπεού καθυστέρησε τέσσερα χρόνια». Τέσσερα χρόνια πριν, το 1932 δηλαδή, ήταν ακριβώς η περίοδος κατά την οποία ο σχηματισμός του αντιπολιτευτικού συνασπισμού και η δράση των φιλελευθέρων είχαν εμποδίσει τον Στάλιν να χτυπήσει.

Ο Τρότσκι, που ήταν πριν από τρία χρόνια εξορισμένος, δεν ήταν συνεπώς τελείως αποκομμένος από την ΕΣΣΔ. Πώς έπαιρνε τόσες πληροφορίες;

Η παράνομη δουλειά στην ΕΣΣΔ είχε ολόκληρη οργανωθεί κι ελεγχόταν απ’ το γιο του Τρότσκι, τον Λέοντα Σεντόφ. Δρούσε πολύ συνωμοτικά, χρησιμοποιώντας συμπαθητική μελάνη και «ειδικά ταξίδια» για να στέλνει το «Μπιουλέτεν» (το όργανο της αριστερής αντιπολιτεύσεως, που τυπωνόταν στο Βερολίνο) και για να φέρνει από κει πληροφορίες και έγγραφα. Άλλωστε και στο Βερολίνο ακόμα συναντιόταν με πολλούς Σοβιετικούς διπλωμάτες και οικονομικούς υπαλλήλους, που έδιναν στοιχεία σ’ αυτόν ή σε φίλους του.

Ποιοι ήταν αυτοί οι «μεσάζοντες»; Πώς τους στρατολογούσε ο Τρότσκι;

Το δίκτυο του Σεντόφ συμπεριλάμβανε Σοβιετικούς που βρίσκονταν στο εξωτερικό (εμπορικές αντιπροσωπείες ιδιαίτερα), αλλά και ανθρώπους που εργάζονταν στο μηχανισμό της Διεθνούς. Οι τελευταίοι αυτοί ήταν Γερμανοί κομμουνιστές που, με την ευκαιρία ενός ταξιδιού για τα συνδικάτα, τον Τύπο ή τα διάφορα προβλήματα της παράνομης δουλειάς, εξασφάλιζαν ένα σύνδεσμο για τον Σεντόφ. Μην ξεχνάμε ότι η φιλογερμανική πολιτική του Στάλιν υποβοηθούσε τα πολεμικά σχέδια του Χίτλερ. Πολλοί Γερμανοί κομμουνιστές που το είχαν διαισθανθεί αυτό το πράγμα δέχονταν ευχαρίστως να βοηθήσουν την αριστερή αντιπολίτευση.

Πότε σταμάτησε η επαφή του Τρότσκι με τη Σοβιετική Ένωση;

Η τελευταία έκθεση που έφτασε στα χέρια του, με υπογραφή «Τ. Τ.», είναι του Φεβρουαρίου του 1933. Ύστερα τέλος. Καμιά επικοινωνία: το δίκτυο του Σεντόφ είχε συντριβεί απ’ την αστυνομία του Χίτλερ μαζί με τις παράνομες γερμανικές κομμουνιστικές οργανώσεις, στις οποίες και κρυβόταν το δίκτυο Σεντόφ.

Τώρα που προέκυψαν όλα αυτά τα νέα στοιχεία, μήπως θα πρέπει να ξαναγραφεί η βιογραφία του Τρότσκι;

Ασφαλώς ναι. Και τώρα το υπάρχον υλικό είναι υπεραρκετό για να βγει μια πιο σωστή και πιο τεκμηριωμένη βιογραφία του. Μόνο που θα χρειαστούν πολλά χρόνια για να γίνει η επεξεργασία όλου αυτού του υλικού.

*Τα ανωτέρω, που είχαν δημοσιευτεί στο «Βήμα της Κυριακής» στις 11 Μαΐου 1980, συνιστούν το κείμενο συνέντευξης που είχε παραχωρήσει τον καιρό εκείνον στη Le Monde και τον ιστορικό Philippe Robrieux (1936-2010) ο επίσης ιστορικός Pierre Broué (1926-2005).

Ο Λέων Τρότσκι γεννήθηκε στις 7 Νοεμβρίου (26 Οκτωβρίου με το παλαιό ημερολόγιο) 1879 και απεβίωσε δολοφονηθείς στις 21 Αυγούστου 1940.