Εμμανουήλ Κριαράς: Το παραδειγματικό ύφος και ήθος του δασκάλου

Τη διεθνή Ημερίδα Λεξικογραφίας (της Αρχαίας, Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής Γραμματείας), που οργανώθηκε και διεκπεραιώθηκε, με ομολογημένη επιτυχία, την περασμένη Κυριακή από το ομώνυμο Τμήμα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας στη Θεσσαλονίκη, τη σφράγισε η συγκινητική απονομή τιμητικού διπλώματος στον Εμμανουήλ Κριαρά. Η αυτονόητη αυτή τιμή συμβολικά μόνον επικύρωσε τον ακάματο, ερευνητικό και συγγραφικό, ζήλο ενός λαμπρού πανεπιστημιακού δασκάλου· επικεντρωμένον τα τελευταία τριάντα χρόνια στο μνημειώδες «Λεξικό της Μεσαιωνικής Δημώδους Ελληνικής Γραμματείας», που φτάνει αισίως στον δέκατο πέμπτο τόμο του.

Λίγο πριν από την αιφνιδιαστική τιμητική χειρονομία του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας προς τον γενναιόδωρο ευεργέτη του, ο θαλερός γέροντας των ενενήντα χρόνων, όρθιος και με σταθερή φωνή, έκλεισε τις είκοσι εισηγήσεις της Λεξικογραφικής Ημερίδας, με τη δική του ανακοίνωση, που έφερε τον εξομολογητικό τίτλο: «Το μεσαιωνικό Λεξικό μου: το ξεκίνημα και η πορεία του· προοπτικές για τη συνέχειά του». Σ’ αυτόν τον Απόλογο επιμένω σήμερα, γιατί πιστεύω πως συστήνει το παραδειγματικό ύφος και ήθος του δασκάλου· στην αλυσίδα μιας ολόκληρης ακαδημαϊκής γενιάς, που δόξασε τη Φιλοσοφική Σχολή της Θεσσαλονίκης και φαίνεται πως τώρα οριστικά δύει μαζί με τον φθίνοντα εικοστό αιώνα μας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 16.11.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Παρά πάσα προσδοκία, ο Κριαράς ελάχιστα αναφέρθηκε στα μεθοδολογικά και τεχνικά προβλήματα του πολύτομου και πολύτιμου Μεσαιωνικού Λεξικού του, που κυριολεκτικώς θεμελιώνει τη Νεοελληνική μας Γλώσσα. Ακόμη λιγότερο επέμεινε στις ασφυκτικές και ασκητικές συνθήκες κάτω από τις οποίες συντελέστηκε και συντελείται το επίπονο και επίμονο έργο του. Αντ’ αυτού διέγραψε, με οριακή λιτότητα, την πορεία της προσωπικής και δημόσιας ζωής του, αποφεύγοντας όλες τις παγίδες του εγωκεντρικού λόγου.

Δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί το φαινομενικά οξύμωρο αυτό σχήμα σε όσους δεν άκουσαν την ανακοίνωση του Εμμανουήλ Κριαρά. Θα το δοκιμάσω με κάθε επιφύλαξη, υπογραμμίζοντας τρεις σπάνιες και απροσδόκητες αρετές, που θα μπορούσαν να παραδειγματίσουν τη μιζέρια των νεοτέρων σε τούτο το κεφάλαιο.

Μπορεί η αυτοβιογραφία να εξελιχθεί σε ιστορία; Η υποκειμενική μαρτυρία σε αντικειμενική ενημέρωση; Αυτό ακριβώς συνέβη με τον Απόλογο του Κριαρά την περασμένη Κυριακή. Οι διδακτικές και συγγραφικές περιπέτειες, χωρίς ίχνος ανεκδοτολογίας, σηματοδότησαν τις διαδοχικές εμπλοκές του δημόσιου βίου μας (εκπαιδευτικού και πολιτικού) από το 1920 έως τις μέρες μας. Μεσοπόλεμος και μεταξική δικτατορία, Κατοχή και Αντίσταση, εμφύλιος και μετεμφυλιακοί διωγμοί, χούντα και μεταπολίτευση αντικατοπτρίστηκαν, με σεμνό αλλά αποδεικτικό τρόπο, στη ζωή ενός ανθρώπου· ο οποίος δεν δίστασε να αναδεχθεί το χρέος που επιβάλλει στους δημοκρατικούς πολίτες η συλλογική μοίρα του τόπου μας.

Η δεύτερη αρετή έχει να κάνει με την υπόδειξη ότι ο έμπρακτος ηρωισμός αποκλείει εξ ορισμού κάθε είδους ρητορεία — κατάφωρη παρεξήγηση που συχνά πυκνά μας κάνει να την πιστέψουμε ο πομπώδης λόγος όσων σφετερίζονται την ηρωική πράξη, για να εκμεταλλευθούν ιδιοτελώς την τιμή της. Όχι, δεν θα ενδώσω στον πειρασμό να αναφέρω σήματα της δημόσιας συμπεριφοράς του Κριαρά, που επιβεβαιώνουν την αντιρητορική ηρωική στάση του σε κρίσιμες ώρες και εποχές.

Η τρίτη αρετή που αναδύθηκε από τον παραδειγματικό Απόλογο του δασκάλου δείχνει την αντοχή της απαραίτητης αισιοδοξίας ως αντίβαρου της διάχυτης απαισιοδοξίας που επιβάλλουν τα δίσεχτα χρόνια. Δεν πρόκειται για καλλιέργεια μιας ρομαντικής ψευδαίσθησης ότι τα πράγματα πάνε καλά, όταν κατηφορίζουν από το κακό στο χειρότερο· αλλά για ρεαλιστική εκτίμηση που λέει πως, αν εξαντληθούν και τα τελευταία αποθέματα της εμπράγματης αισιοδοξίας μας, γινόμαστε εύκολη λεία όσων απεργάζονται τον εξανδραποδισμό μας.

Θα μιλήσω άλλη φορά για την Ημερίδα της Λεξικογραφίας, τα ευρήματα και τα προβλήματά της. Προς το παρόν, και επιμένοντας στον έπαινο του Εμμανουήλ Κριαρά, θυμίζω τη φράση του Σολωμού για την προσήλωσή του στο έθνος και στη γλώσσα. Η σολωμική ομολογία επιδέχεται κι αυτή ρητορική εκμετάλλευση από όσους καπηλεύονται το έθνος και τη γλώσσα, για να υποστηρίξουν τον εθνογλωσσικό τους ρατσισμό. Ο θαλερός γέροντας Κριαράς αποτελεί παράδειγμα φιλόπατρη και φιλόγλωσσου πολίτη με ανθρωπολογική συνείδηση· που αποκλείει τον φανατισμό και τη μισαλλοδοξία, προς όφελος του δήμου και της Δημοτικής.

*Επιφυλλίδα του διαπρεπούς φιλολόγου, μεταφραστή, κριτικού και διανοουμένου Δ. Ν. Μαρωνίτη, που έφερε τον τίτλο «Εμμανουήλ Κριαράς» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 16 Νοεμβρίου 1997.

Ο Δημήτρης Μαρωνίτης

Ο αείμνηστος πανεπιστημιακός δάσκαλος και μελετητής της ελληνικής γλώσσας Εμμανουήλ Κριαράς έφυγε από τη ζωή στις 22 Αυγούστου 2014, πλήρης ημερών, βιωμάτων και αρετών.