Δημήτρης Γληνός: Ένας οξύτατος ανατόμος της σύγχρονής του ζωής

Στις 22 Αυγούστου 1882 γεννήθηκε στη Σμύρνη ο Δημήτρης Γληνός, μια από τις κορυφαίες μορφές του κινήματος του δημοτικισμού και της ελληνικής διανόησης του 20ού αιώνα.

Ο Γληνός υπήρξε αρχικά υπέρμαχος της καθαρεύουσας και οπαδός της περιβόητης Μεγάλης Ιδέας, αλλά σταδιακά πέρασε στο στρατόπεδο των δημοτικιστών.

Μετά την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, ο Γληνός μετέβη για μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία, όπου γνωρίστηκε με τον Γιώργο Σκληρό (Γεώργιο Κωνσταντινίδη) και τον Φώτο Πολίτη και ήλθε σε επαφή με τη σοσιαλιστική ιδεολογία.

Ακολούθως επέστρεψε στην Αθήνα, όπου αποτέλεσε μαζί με τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη και τον Αλέξανδρο Δελμούζο ένα από τα κορυφαία στελέχη του Εκπαιδευτικού Ομίλου.

Ο Γληνός, που πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Εκπαιδευτικού Συνδέσμου Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως, ήταν τοποθετημένος στην αριστερή πτέρυγα του βενιζελισμού.

Ο Δημήτρης Γληνός με μαθήτριές του στο Αρσάκειο το 1912 (Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας)

Σε συνεργασία με τους Τριανταφυλλίδη και Δελμούζο κατά κανόνα, ο Γληνός έδρασε από διοικητικές και μη θέσεις για την επίλυση του γλωσσικού ζητήματος και την αναμόρφωση της εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες της.

Το 1926, αφού συνειδητοποίησε ότι η δυνατότητα προώθησης και στερέωσης μιας ουσιαστικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης μέσω των κρατικών μηχανισμών ήταν μηδαμινή, ο Γληνός αποφάσισε να απομακρυνθεί οριστικά από τα δημόσια αξιώματα.

Ο σύλλογος διδασκόντων (μεταξύ αυτών, ο Γληνός) του εξωτερικού Αρσακείου το 1912 (Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας)

Έχοντας πλέον περάσει σε μια περίοδο διαρκών αναζητήσεων και αμφισβήτησης του Βενιζέλου και της μοναρχίας, ο Γληνός οδηγήθηκε στη διαπίστωση πως το εκπαιδευτικό πρόβλημα της χώρας θα μπορούσε να επιλυθεί μόνο μέσα από την πάλη των τάξεων.

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’20 ο Γληνός στράφηκε σαφέστερα προς το μαρξισμό και προσέγγισε σταδιακά το ΚΚΕ.

Το καλοκαίρι του 1934 ο Γληνός επισκέφθηκε μαζί με τον Κώστα Βάρναλη τη Σοβιετική Ένωση, κι αυτό ήταν ένα ταξίδι που έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα επιλογές του.

Το 1935 ο Γληνός εξορίστηκε από το δικτατορικό καθεστώς του Κονδύλη και τον Ιανουάριο του 1936 εξελέγη βουλευτής του Παλλαϊκού Μετώπου.

Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας, φυλακίστηκε και εκτοπίστηκε εκ νέου, αλλά παράλληλα γνώρισε και την πιο γόνιμη από συγγραφικής απόψεως περίοδο της ζωής του.

Επί Κατοχής ο Γληνός συνελήφθη από τους Ιταλούς και πρωταγωνίστησε στις διεργασίες για την ίδρυση του ΕΑΜ, συντάσσοντας το ιδεολογικο-πολιτικό μανιφέστο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ».

Στις 26 Δεκεμβρίου 1943, κι ενώ ετοιμαζόταν να μεταβεί στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας, προκειμένου να αναλάβει ηγετικά καθήκοντα, ο Γληνός, μέλος του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ, έφυγε από τη ζωή.

Στις 25 Ιουλίου 1971 είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» ένα άρθρο του Βάσου Βαρίκα με αφορμή την κυκλοφορία των Εκλεκτών Σελίδων, μιας έκδοσης του «Στοχαστή» που περιελάμβανε επιλεγμένα κείμενα του Γληνού και ήταν εξ ολοκλήρου αφιερωμένη στο μεγάλο διανοητή και δάσκαλο του α’ μισού του περασμένου αιώνα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.7.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο κείμενό του, που έφερε τον τίτλο «Ένας κριτικός της ελληνικής ζωής», ο Βαρίκας —εξαίρετος κριτικός βιβλίου και θεάτρου, μελετητής της λογοτεχνίας, δοκιμιογράφος και δημοσιογράφος—, επί σειράν δεκαετιών σημαντικό στέλεχος των εφημερίδων του Δημοσιογραφικού Οργανισμού Λαμπράκη, έγραφε μεταξύ άλλων τα εξής για τον Γληνό και την προσφορά του:

Ο Βάσος Βαρίκας

[…]

Η παρουσία του Δημήτρη Γληνού στο προσκήνιο της πνευματικής μας ζωής σημειώνεται περί το τέλος της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας. Και είκοσι περίπου χρόνια, με το μεγαλύτερο βάρος της δραστηριότητός του ριγμένο στην πρακτική δράση, παραμένει δεσπόζουσα σ’ ένα τομέα από τους πλέον νευραλγικούς της: Την εκπαίδευση. Μαζί με τον Αλέξανδρο Δελμούζο και τον Μανώλη Τριανταφυλλίδη γίνονται οι σημαιοφόροι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, οι εισηγητές και οι αρχιτέκτονες της εκπαιδευτικής μεταρρυθμίσεως. Η εκπαιδευτική πολιτική των κυβερνήσεων Βενιζέλου, του 1911 και του 1917, από τον Δημήτρη Γληνό και τους συνεργάτες του χαράχτηκε και στον τελευταίο οφείλεται κυρίως η σύνταξη των σχετικών νομοσχεδίων. Είναι η μία πλευρά, η «πρακτική» θα λέγαμε, της συνεισφοράς του. […] Η άλλη, στο βαθμό που νομιμοποιείται παρόμοιος διαχωρισμός, χαρακτηρίζεται κυρίως από την προσφορά του ως «θεωρητικού». Βέβαια, η παιδεία παραμένει πάντα το κύριο πάθος του, ο βασικός του στόχος. Ελεύθερος όμως τώρα από τη φροντίδα των πρακτικών απασχολήσεων αναπτύσσει πληρέστερα τις ικανότητές του ως φιλόσοφου και κοινωνιολόγου. […]

Με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό, είπαμε, έχει άρρηχτα συνδεθή το όνομα του Δημήτρη Γληνού. […] Η στενή αυτή προσήλωση του Δημήτρη Γληνού στον εκσυγχρονισμό και την αναγέννηση της παιδείας μας, όπου αφιέρωσε χρόνια ολόκληρα της ακάματης δραστηριότητός του, είχε για υπόβαθρό της την πίστη του στις δυνατότητες του νέου ελληνισμού, στην πεποίθησή του ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να διαδραματίση ένα σημαντικό ρόλο, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην προσπάθεια και των άλλων προηγμένων εθνών για ένα καλύτερο ανθρώπινο μέλλον. Η επιτυχία της όλης αυτής προσπάθειας είχε συνδεθή στη συνείδηση του Δημήτρη Γληνού με το δημοτικισμό. Στον οποίο, ως πνευματικό κίνημα, έδινε διαστάσεις και μια σημασία που ξεπερνούσαν κατά πολύ τις προοπτικές των περισσοτέρων από τους άλλους δημοτικιστές.

Βέβαια, ο δημοτικισμός δεν υπήρξε ποτέ στενά γλωσσικό κίνημα. Ήδη ο Ψυχάρης με το «Ταξίδι» του τον συνδέει με μια γενικώτερη αναμόρφωση του ελληνισμού, που θα τον κάνη ικανό να πραγματώση το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας. Οι «Κοινωνιολόγοι», κατόπιν, τον βλέπουν παράγοντα αποφασιστικό για κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Ελάχιστοι όμως συνέλαβαν τη σημασία του σαν του μόνου αναμορφωτικού κινήματος, που αγκάλιαζε όλους τους τομείς της νεοελληνικής ζωής, όσο ο Γληνός. Ή, τουλάχιστο, λίγοι διετύπωσαν με διαύγεια και συνέπεια την αντίληψη αυτή στα κείμενά τους. […] Για τον Γληνό ουσιαστικά η επικράτηση του δημοτικιστικού κινήματος θα έκρινε, στην τελευταία ανάλυση, και την πνευματική επιβίωση και την τύχη του έθνους στο σύνολό του. Έτσι εξηγείται και η προσήλωσή του στο ίδιο αυτό ιδεώδες, και το πάθος με το οποίο αγωνίστηκε για την επικράτησή του.

Από την ίδια αυτή σκοπιά εξετάζει και κρίνει και το σύνολο των εκδηλώσεων της ελληνικής κοινωνίας. Αρχίζοντας από την καθημερινή ζωή και την παιδεία και φτάνοντας ως την πολιτική και τους άλλους παράλληλους θεσμούς. Και το σημείο αυτό, πέραν της προσφοράς του στην εκπαίδευση, θα πρέπει ασφαλώς να λογαριάζεται ως το πλέον σημαντικό. […] Στον Δημήτρη Γληνό ο στοχαστής και ο άνθρωπος της δράσης συνυπάρχουν. Δεν μπορεί να χωριστή ο ένας από τον άλλο. […] Αυτός ακριβώς ο συνδυασμός πράξης και θεωρίας —γνώρισμα των δημιουργικών περιόδων της ιστορίας— εντάσσει τον Γληνό σαν αντιπροσωπευτική, στην περιοχή που κινήθηκε, προσωπικότητα μιας από τις γονιμώτερες —μολονότι τόσο πολύ χρονικά περιωρισμένης— εποχές του νεώτερου εθνικού μας βίου. […] Ο Γληνός στάθηκε κυρίως ένας κριτικός, με την ευρύτερη σημασία του όρου. Όχι ίσως συστηματικός και με όχι πάντοτε ξεκαθαρισμένη τη μέθοδο ερεύνης, αλλά οξύτατος ανατόμος της σύγχρονής του ζωής. Στο σύνολο των εκδηλώσεών της. Οι παρατηρήσεις του, σχετικά με την παιδεία, την επιστήμη, την πολιτική, τα ηθικά θεμέλια της κοινωνίας μας, και των θεσμών που την συγκροτούν, διατηρούν και σήμερα, πολλές τουλάχιστο, απόλυτα την αξία τους. Σε πλήθος περιπτώσεων θα μπορούσαν να αποτελέσουν αφετηρία για μια νέα διερεύνηση. Και η κριτική του Γληνού δεν είναι ποτέ αρνητική. Έχει για υπόβαθρό της την πίστη ότι πολλά είναι σε θέση να δημιουργήση ο νεώτερος ελληνισμός, φτάνει να γνωρίση και να συνειδητοποιήση πληρέστερα τον εαυτό του, το πολιτιστικό του παρελθόν, χωρίς ταυτόχρονα να παραγνωρίζη την ιστορική στιγμή που ζη. Ούτε δηλαδή κοντόφθαλμος και οπισθοδρομικός «ελληνοκεντρισμός», αλλά ούτε και κούφια και ανεδαφική ξενομανία. Το δημοτικιστικό ιδεώδες στην πλέον αυθεντική του μορφή. Του οποίου τον δημιουργικό χαρακτήρα —τουλάχιστο για την εποχή που προεβλήθη— ελάχιστα κείμενα της νέας μας γραμματείας θα μας επιτρέψουν να γνωρίσουμε, στο βάθος, όσο η πνευματική προσφορά του Δημήτρη Γληνού.