Οι BRICS θα αποτελέσουν τελικά την εναλλακτική απέναντι στη Δύση;

Το κάπως μακρινό Απρίλιο του 1955, πάνω στην κορύφωση του αντιαποικιοκρατικού κινήματος, συγκεντρώθηκαν στην Μπαντούνγκ, στην Ινδονησία, εκπρόσωποι ασιατικών και αφρικανικών κρατών που είχαν κατακτήσει την ανεξαρτησία.

Στη Σύνοδο συμμετείχαν εκπρόσωποι 29 χωρών, με συνολικό πληθυσμό 1,5 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, του 54% του παγκοσμίου πληθυσμού τότε. Το αποτέλεσμά της ήταν η περίφημη διακήρυξη της Μπαντούνγκ, που είχε δέκα σημεία που θα αποτελέσουν έκτοτε ένα σημείο αναφοράς για τον Παγκόσμιο Νότο, ενώ θα σηματοδοτήσουν και τη γένεση του κινήματος των Αδεσμεύτων.

Σχεδόν 70 χρόνια μετά τα πράγματα έχουν αλλάξει ριζικά. Αρκεί να σκεφτούμε ότι τότε υπήρχε ακόμη ένα κραταιό σοσιαλιστικό στρατόπεδο με μια αίγλη που ξεπέρναγε τα όριά του ή ότι η συζήτηση για κοινωνικούς μετασχηματισμούς ήταν ανοιχτή και εντός των καπιταλιστικών κοινωνιών.

Όμως, αρκετοί είναι αυτοί που έχουν θέσει το ερώτημα εάν διεργασίες όπως η 15^η Σύνοδος Κορυφής των BRICS, ξεκινά στις 22 Αυγούστου στο Γιοχάνεσμπουργκ.

Και αυτό γιατί μέσα σε μια συνθήκη μια ολοένα και πιο αυξημένης γεωπολιτικής διαίρεσης, ιδίως μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, που παίρνει και οικονομικές μορφές εάν αναλογιστούμε το πώς οι ΗΠΑ προσπαθούν ταυτόχρονα να περιορίσουν τις κινεζικής εξαγωγές αλλά και την πρόσβαση της Κίνας σε υψηλή τεχνολογία, φαίνεται πως είναι μεγάλος ο αριθμός των χωρών που αναζητούν μια πιο πολυπολική οργάνωση του κόσμου και φαίνεται ότι θα ενδιαφέρονταν για μια σύμπραξη που θα εκπροσωπούσε τον Παγκόσμιο Νότο.

BRICS ένας πόλος πλέον μεγαλύτερος από το G7

Εάν εξετάσουμε την κατανομή του παγκόσμιου ΑΕΠ με όρους ισοτιμιών αγοραστικής δύναμης, τότε θα διαπιστώσουμε ότι το 2022 οι πέντε χώρες των BRICS, δηλαδή η Βραζιλία, η Ρωσία, η Ινδία, η Κίνα και η Νότια Αφρική εκπροσωπούσαν το 31.67% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2022, ενώ οι χώρες του G7 το 30,31%. Την ίδια ώρα εκπροσωπούν το 43% του παγκόσμιου πληθυσμού – οι χώρες του G7 κάτω του 10% – και το 16% του παγκόσμιου εμπορίου. Σημαντικό είναι και το γεγονός ότι είναι ακριβώς αυτές οι χώρες που έχουν συμβάλει συγκριτικά περισσότερο στην παγκόσμια ανάπτυξη σε σχέση με τους χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης των «δυτικών» οικονομιών.

Όμως, δεν είναι μόνο τα απόλυτα μεγέθη που έχουν ενδιαφέρον και εξηγούν τη στροφή αρκετών χωρών προς τα εκεί.

Σημασία έχει και ο τρόπος που οι χώρες των BRICS είναι ενταγμένες στην παγκόσμια οικονομία. Και αυτό γιατί παρότι είναι πλήρως ενταγμένες στα δίκτυα της παγκοσμιοποίησης και με αποδοχή των καπιταλιστικών κανόνων του παιχνιδιού εντούτοις έχουν ορισμένα διακριτά χαρακτηριστικά σε σχέση με τις «δυτικές» οικονομίες: μεγαλύτερη έμφαση στην εξαγωγή εμπορευμάτων και πρώτων υλών σε σχέση με αυτή των κεφαλαίων, μια μεγαλύτερη έμφαση στις πραγματικές επενδύσεις παρά στις χρηματοοικονομικές ροές, μια μεγαλύτερη ανοχή στις κρατικές επενδύσεις και μια λογική δανείων με «αναπτυξιακό» στίγμα. Όλα αυτά είναι εύλογο να κερδίζουν το ενδιαφέρον αρκετών χωρών.

Καθοριστικό ρόλο το προηγούμενο διάστημα έπαιξε και η κινεζική στρατηγική «Μία ζώνη – ένας δρόμος» που διέθεσε, παρά τα επιμέρους προβλήματα, συγκριτικά μεγαλύτερες χρηματοδοτήσεις σε σχέση με τις δυτικές χώρες.

Κυρίως, όμως, εάν κάτι έλκει χώρες προς την εκδοχή παγκοσμιοποίησης που σήμερα εκπροσωπούν οι BRICS, είναι ότι δεν συνδέουν τις οικονομικές σχέσεις και συναλλαγές με απαιτήσεις για την εσωτερική πολιτική και θεσμική συγκρότηση. Την ώρα, δηλαδή, που ολοένα και περισσότερο, με πρωτοβουλία κυρίως των ΗΠΑ, οι δυτικές χώρες θέτουν προϋποθέσεις κράτους δικαίου, ή ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ή υιοθέτησης μιας «οικονομίας της αγοράς δυτικού τύπου», για τις οικονομικές σχέσεις ή τις επενδύσεις, οι χώρες των BRICS επιμένουν σε μια λογική «μη επέμβασης».

Αυτό, άλλωστε, φάνηκε και στο γεγονός ότι οι περισσότερες από αυτές τις χώρες δεν είχαν πρόβλημα να καταδικάσουν τη ρωσική «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» στην Ουκρανία και την ίδια στιγμή να αρνηθούν να προχωρήσουν σε συντονισμό με τις δυτικές κυρώσεις, συνεχίζοντας τις οικονομικές συναλλαγές τους με τη Ρωσία. Άλλωστε, ακόμη και το πλαφόν στις τιμές του ρωσικού πετρελαίου που εισηγήθηκαν οι ΗΠΑ εν τέλει διαμορφώθηκε έτσι ώστε να μπορούν να συνεχίζουν να αγοράζουν ρωσικό πετρέλαιο οι χώρες του Νότου, αλλά με όρους που να περιορίζουν τα έσοδα για τα ρωσική οικονομία.

Πλήθος αιτήσεων για συμμετοχή

Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή τη στιγμή 22 χώρες έχουν υποβάλει επισήμως αίτηση για συμμετοχή στις BRICS: η Αλγερία, η Αργεντινή, το Μπαχρέιν, το Μπαγκλαντές, η Λευκορωσία, η Βολιβία, η Κούβα, η Αίγυπτος, η Αιθιοπία, η Ονδούρα, η Ινδονησία, το Ιράν, το Καζακστάν, το Κουβέιτ, η Νιγηρία, η Παλαιστίνη, η Σαουδική Αραβία, η Σενεγάλη, η Ταϊλάνδη, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Βενεζουέλα και το Βιετνάμ. Παράλληλα, ενδιαφέρον έχουν εκφράσει αρκετές άλλες χώρες, ανάμεσά τους και η Τουρκία.

Όλα αυτά παραπέμπουν σε ένα πραγματικό ενδιαφέρον για αυτή τη διαδικασία. Προφανώς και όλες αυτές οι χώρες δεν βλέπουν την κίνηση αυτή ως ρήξη με τη Δύση, άλλωστε οι περισσότερες είναι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πλήρως ενταγμένες σε ένα πυκνό πλέγμα οικονομικών σχέσεων με τις δυτικές οικονομίες. Ούτε όλες οι χώρες συμφωνούν γεωπολιτικά, ενίοτε έχουν και συγκρουόμενες τοποθετήσεις.

Όμως, τους ενδιαφέρει να υπάρχει ένας εναλλακτικός πόλος μέσα στο διεθνές σύστημα που να λειτουργεί με όρους διαφορετικούς από αυτούς των δυτικών οικονομιών, ή τουλάχιστον των σημερινών.

Ας μην ξεχνάμε ότι ολοένα και περισσότερο ένα μίγμα κυρώσεων και πρακτικών εμπορικού πολέμου συνδυάζεται με μια ιδιότυπη «εργαλειοποίηση» της λειτουργίας του δολαρίου ως παγκόσμιου νομίσματος αναφοράς, που εξηγεί και την αναζήτηση πρακτικών «από-δολαριοποίησης».

Ένας πόλος όχι απαραίτητα ανταγωνιστικός αλλά σίγουρα διαφορετικός

Ούτε όλες οι χώρες μέλη των BRICS έχουν επιδιώξει την πλήρη ρήξη με τη Δύση, ούτε αντίστοιχα η Δύση έχει επιδιώξει τη ρήξη με όλες τις χώρες μέλη των BRICS. Η Ινδία, η Βραζιλία και η Νότια Αφρική, για παράδειγμα, εξακολουθούν να έχουν αναπτυγμένες σχέσεις και με τη Δύση και αντίστοιχα π.χ. οι ΗΠΑ εξακολουθούν να επιμένουν στην προσπάθεια να «κερδίσουν» την Ινδία, όχι μόνο σε οικονομικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο γεωπολιτικό, σε μια προσπάθεια να διαμορφώσουν έναν άξονα ασφάλειας υπό την ηγεσία τους απέναντι στη Ρωσία και την Κίνα.

Ακόμη πιο σύνθετη είναι η κατάσταση και με τις χώρες που θέλουν να μπουν στις BRICS και οι οποίες δείχνουν να επιδιώκουν ουσιαστικά απλώς μια δυνατότητα να μπορούν να εκμεταλλευτούν όλο το φάσμα οικονομικών σχέσεων και συνεργασιών που υπάρχουν, χωρίς να επιλέγουν «στρατόπεδο».

Βεβαίως την ίδια στιγμή, η Κίνα θα ήθελε να κατοχυρώσει τη θέση της ως ηγέτιδα δύναμη του παγκόσμιου Νότου και να δώσει το στίγμα ότι είναι μια δύναμη που δεν υποτιμά τις αναδυόμενες οικονομίες, ιδίως από τη στιγμή που γνωρίζει ότι υπάρχουν αρκετές προσδοκίες σε αυτή την κατεύθυνση.

Την ίδια ώρα η Ρωσία – που επέλεξε να διευκολύνει την φιλοξενούσα τη σύνοδο Νότια Αφρική με την απόφαση να μην πάει ο ίδιος ο Πούτιν (για τον οποίο εκκρεμεί το ένταλμα σύλληψης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για εγκλήματα πολέμου στην Ουκρανία) – προφανώς και ελπίζει ότι θα συνεχίσει να έχει καλές οικονομικές σχέσεις με ένα φάσμα χωρών που είναι αποφασισμένες να μην ταυτιστούν πλήρως με τη Δύση. Σε αυτή την κατεύθυνση τείνουν και οι συζητήσεις για το πώς θα συνεχιστεί η παροχή ρωσικών σιτηρών στην Αφρική, μετά την κατάρρευση της συμφωνίας για τα ουκρανικά σιτηρά στη Μαύρη Θάλασσα.

Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι με μία έννοια ο κόσμος έχει ήδη αλλάξει. Ότι αυτό που περιγράφηκε ως ένας πολυπολικός κόσμος, πιο σύνθετος και σίγουρα πιο αντιφατικός δεν είναι πια μια πρόβλεψη ή μια προσδοκία, αλλά πολύ περισσότερο μια πραγματικότητα που ήδη παράγει αποτελέσματα σε όλα τα επίπεδα.