Σαιν-Ζυστ: Η μοίρα της σκληρότητας

[…]

Οι πληροφορίες που δίνουν οι ιστορικοί, όσοι εμελέτησαν ειδικώτερα την προσωπικότητα του Σαιν-Ζυστ, βρίσκονται οι περισσότερες σε αντίφαση. Όλοι βέβαια συμφωνούν σε ό,τι αφορά το θρύλο του πως ήτανε ωραίος. Πολλοί μάλιστα τον παρουσιάζουν εξαιρετικά ωραίο, γοητευτικό. Φίνα χαρακτηριστικά, ένα καλοσχεδιασμένο κεφάλι οβάλ, βλέμμα μπλε, ξανθές μπούκλες που έπεφταν επάνω στον ψηλό γιακά του από λινό και το περίφημο κουρσάρικο σκουλαρίκι που έδινε μιαν αλλόκοτη αγριότητα στο πρόσωπο αυτού του παρθενικού εφήβου. Ωστόσο οι προσωπογραφίες του δεν μοιάζουν. Βλέπετε ν’ αλλάζει διαρκώς η μια φυσιογνωμία από την άλλη, να παίρνουν όλες μια διαφορετική απόχρωση. Πουθενά δεν σταθεροποιείται η μορφή του, δεν καθηλώνεται, δεν ακινητεί. Στο ένα πορτραίτο τα χείλη του φαίνονται σκληρά, στο άλλο παιδιάστικα γελαστά, στο άλλο χλευαστικά, σχεδόν απάνθρωπα. Κάτω από την έκφραση, και την πιο αρχαγγελική, νοιώθετε τη δυσυπότακτη φύση, αυτή που έχει αλλεπάλληλες αντιδράσεις, που δεν εννοεί να δείξει με κανένα τρόπο πως δεσμεύτηκε. Γι’ αυτό και η κατάσταση της πόζας δίνει την εντύπωση πως τον αδικεί, γιατί ήταν η κίνηση που τον ερμήνευε. Και την κίνηση, όπως βεβαιώνουν εκείνοι που εγνώρισαν τον Σαιν-Ζυστ, την εθέρμαινε μια βαθύτερη θέληση για να νικήσει, για να δεσπόσει. Φυσιολογικά το σώμα του φαίνεται πως ήταν αδύνατο, αλλά ψυχολογικά, με την υποβολή, με τη γενική εντύπωση που επροκαλούσε άμα το εκοίταζε κανείς, έδειχνε μια επίφοβη δύναμη. Και κάτι το σιωπηλό, το εσωτερικά αλαζονικό. Ένας σύγχρονός του βεβαιώνει ότι η υπερηφάνειά του ήταν ανυπόφορη, ένας άλλος τονίζει ότι η οίησή του, η πεποίθηση στον εαυτό του συγκριτικά με τη γνώμη του για τους άλλους, ξεπερνούσε κάθε όριο. Όταν περπατά —προσθέτει ένας τρίτος— νομίζετε ότι κρατά το κεφάλι του επάνω στους ώμους σαν κάτι το ιερό, σα να μεταφέρει σκεύος με τη θεία μετάληψη.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 30.7.1950, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

[…] Κι’ από ό,τι γινότανε αισθητό, το πιο άμεσο στην προσωπικότητά του ήταν η περηφάνια του, μαζί με την επιβολή που είχε ο άνθρωπος επάνω στον εαυτό του. Οι συνάδελφοί του δεν μπόρεσαν ποτέ να τον καταλάβουν, να μπουν μαζί του σε μια θερμή ανθρώπινη οικειότητα. Αλλ’ αυτό δεν εμπόδιζε ν’ αναγνωρίζουν την αξία του, να τη βρίσκουν μάλιστα εξαιρετική. […]

Εκείνο που τούλειπε ήταν οι άμεσες ικανότητες της ιδιοσυγκρασίας, αυτές που μπορούν να επιβάλουν με το πρώτο έναν πολιτικό. Δεν είχε το πληθωρικό, το φλογερό σκαρί του Δαντόν, δεν επροκαλούσε ζωηρές αυθόρμητες συμπάθειες. Κι’ οι λόγοι του δεν έδιναν την αίσθηση του πηγαίου, του αναβλυστικού. Δεν μπορούσε να αυτοσχεδιάσει. Όλα μέσα του επειθαρχούσαν σ’ έναν κανόνα, σε μια έννοια αυστηρότητας. Δεν του άρεσαν οι έξαλλες, οι ανεξέλεγκτες εκδηλώσεις, αντιπαθούσε ό,τι φαινότανε διάχυτο, ασυγκράτητο. «Χωρίς λακωνισμό», έλεγε, «δεν μπορεί κανένας να κυβερνήσει. Η εξουσία ανήκει στους φλεγματικούς».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 30.7.1950, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο λακωνισμός, η έννοια της βραχυλογίας, της πυκνής βραχυλογίας, ανταποκρινότανε στο ήθος του. Ήθελε να μένει πάντα με το ουσιώδες, μόνο με το ουσιώδες, δεν του άρεσε ποτέ το περιττό, όσο κι’ αν φάνταζε. Κι’ η ζωή του ήτανε σύντομη, πυκνή. Γυιος ενός κατώτερου αξιωματικού του Λουδοβίκου 15ου, που ζούσε σε μια κωμόπολη κοντά στο Σουασσόν, έμεινε δέκα χρονώ ορφανός από τον πατέρα του. Με μια μάνα που δεν κατάλαβε ποτέ, τίποτα, από την ευαισθησία, από την ανησυχία του παιδιού της. Επήρε την πρώτη μόρφωση στην επαρχία κι’ ύστερα εσυμπλήρωσε γοργά τις σπουδές του στο Λύκειο Λουί-λε-Γκραν, στο Παρίσι. Ξαναγυρίζοντας στο Σουασσόν επέρασε επίσης γοργά από τους πρώτους νεανικούς του έρωτες. Δεν είναι γνωστά πολλά πράματα για την ερωτική του δράση. Μένει μόνο η ανάμνηση μιας νέας επαρχιώτισσας, πλούσιας, που είχε ξετρελλαθεί με τον Σαιν-Ζυστ και που έμεινε πάντα ερωτευμένη μ’ αυτόν, αν και την παντρέψανε μ’ άλλον. Έρχεται ύστερα η φιλολογική του σταδιοδρομία, κι’ εκείνη γοργή. Μέσα σ’ ένα σύντομο χρονικό διάστημα έβγαλε ένα πελώριο σατιρικό ποίημα με τον τίτλο «Οργκάν» — είκοσι άσματα σε εφτά χιλιάδες στίχους, «μνημείο της αισχρολογίας», όπως χαρακτηρίζεται. Ο ίδιος λέει ότι θέλησε να δείξει μ’ αυτό πόσο είναι ανάλογα τα ανθρώπινα ήθη με την τρέλλα. Όλα ανακατώνονται, όλα περνούν από αλληλοδιάδοχες μεταμορφώσεις. Όχι μόνο το καλό με το κακό. Αλλά κι’ οι φόρμες. Η φόρμα του ανθρώπου κι’ η φόρμα του ζώου, καθώς αλλάζουν θέσεις διαρκώς. Έγραψε επίσης ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο «Ο Αρλεκίνος Διογένης» — εκτός από τις πολιτικές και τις κοινωνικές μελέτες του.

Έπειτα ετοιμάζεται για τη δράση. Μπαίνει μέσα στη δράση, αλλά γρήγορα, βιαστικά κι’ εκεί, όχι για να μείνει, για να κολλήσει, για να μεταβάλει την πολιτική σε κατάσταση. Είναι σα να αισθάνεται, σα να ξέρει καλά πως οι αρχάγγελοι εκφράζονται μόνο με τη γοργή παρουσία. Όλος αυτός ο θρύλος του Σαιν-Ζυστ, από τους πρώτους, από τους πιο υποβλητικούς μέσα σ’ όλη τη Γαλλική Επανάσταση, περιορίζεται χρονικά μέσα σε εικοσιδύο μήνες. Εμπήκε στη Συνέλευση μόλις εικοσιπέντε χρονώ, ετοποθετήθη μονομιάς στο κέντρο της μεγάλης θύελλας, έγινε ο ίδιος φορέας της θύελλας και προτού πατήσει καλά-καλά τα εικοσιεφτά παράδωσε το νέο του τράχηλο στο λεπίδι της γκιλοτίνας.

Την πρώτη του εμφάνιση, ή καλλίτερα την πρώτη μονομαχία του, την έδωσε στη δίκη του Λουδοβίκου. Ήταν μια ώρα δραματική για την Επανάσταση. Το Βερντέν είχε πέσει. Ο δημοκρατικός στρατός υποχωρούσε, οι εθελοντές έτρεχαν στην πρωτεύουσα για να γραφτούν στους καταλόγους. Το αίμα άρχισε να κυλά. Το ωραίο κεφάλι της πριγκήπισσας Λαμπάλ είχε περάσει από τους κεντρικούς δρόμους ως τα προάστεια, καρφωμένο σε μια πανύψηλη λόγχη.

Ο θάνατος της πριγκίπισσας Λαμπάλ

Ανέβη στο βήμα με αργή, σίγουρη κίνηση, αν και ήτανε για πρώτη φορά. Θα μιλούσε στη Συνέλευση, σ’ αυτό το άγνωστο κέντρο που ήταν η καρδιά του Παρισιού, που αποκρυστάλλωνε τη θέληση της επαναστατημένης Γαλλίας. Πώς θα κατώρθωνε να επιβληθεί, να κάμει αισθητή την παρουσία του, ανάμεσα σ’ αυτό το πλήθος των αντιπροσώπων του λαού; Εστάθη για λίγο και με το γαλάζιο βλέμμα του, όπου γινόντανε διαρκώς εκείνες οι αλλεπάλληλες μεταβιβάσεις από την ευαίσθητη καλωσύνη στην αδυσώπητη σκληρότητα, εκοίταζε τον κόσμο. Ένοιωθε πως απ’ αυτή τη στιγμή κρεμότανε το πολιτικό του μέλλον, από την εντύπωση που θα προκαλούσε εκείνη τη στιγμή. Έπρεπε να σηκώσει τη Συνέλευση παραπάνω από τους δισταγμούς, από το φόβο που αισθανότανε αντιμετωπίζοντας την περίπτωση της καταδίκης του βασιληά.

— Ο Λουδοβίκος, φωνάζει, πρέπει να δικαστεί σαν εχθρός. Κι’ εκείνο που προ πάντων ενδιαφέρει δεν είναι να δικαστεί, αλλά να καταδικαστεί. Πολίτες, έχομε να θεμελιώσουμε τη Δημοκρατία.

Όλοι τον κοιτάζουν με κατάπληξη. Δεν είχε τον παραμικρότερο βερμπαλισμό, κανένα φραστικό, φανταχτερό παιχνίδι, καμμιά λυρική θερμότητα. Δίνει συνθήματα — έχει το ένστικτο των συνθημάτων που πρέπει να παίρνει στις κρίσιμες ώρες ο λαός. Κάθε μονάρχης —υποστηρίζει— άσχετα με τη δράση του πρέπει να θεωρείται σφετεριστής μπροστά σ’ εκείνον που είναι πάντα ο πραγματικός κυρίαρχος. Μπροστά στο λαό. Κάθε μονάρχης, και μόνο με το γεγονός ότι ασκεί μια προσωπική εξουσία, βρίσκεται έξω από το νόμο, από τη νομιμότητα. Δεν μένει λοιπόν παρά ένα από τα δυο: Ή να αναγνωριστεί η αρχή της βασιλείας, οπότε γίνεται σεβαστό το απαραβίαστο του μονάρχη, ή να αρνηθούμε την αρχή και να τον καταδικάσομε.

Τότε έρριξε την ιστορική φράση:

— Εγώ δεν βλέπω άλλη λύση, πολίτες. Αυτός ο άνθρωπος ή πρέπει να γυρίσει στο θρόνο ή να θανατωθεί.

Γίνεται το δεύτερο. Ο Σαιν-Ζυστ κερδίζει την πρώτη νίκη του. Χτυπά έπειτα τους Γιρονδίνους, προπαγανδίζει την αρχή των εκκαθαρίσεων. Αποσπά από τη διστακτική Συνέλευση το διάταγμα της θανατικής καταδίκης εικοσιεννιά βουλευτών. Παίζει αποφασιστικό ρόλο στην επίθεση κατά του Δαντόν, κοντά στον Ροβεσπιέρρο, ενισχύοντας την αδιαλλαξία του Ροβεσπιέρρου. Κι’ όλα αυτά όχι από σαδισμό, από προσωπικό πάθος. Δεν πιστεύει στην επιείκεια. Πιστεύει αντιθέτως ότι είναι η επιείκεια που γίνεται στο τέλος με το αποτέλεσμά της πιο σκληρή, πιο καταστρεπτική.

Κι’ αυτή την πίστη του στη μοίρα της σκληρότητας την έδειξε την ώρα της τραγωδίας. Οι σύγχρονοι έχουν να πουν ότι κανένας από όσους αντιμετώπισαν την καρμανιόλα δεν πέθανε πιο ατάραχος.

*Αποσπάσματα από άρθρο του Γ. Φτέρη (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Γιώργου Τσιμπιδάρου), που έφερε τον τίτλο «Ο αρχάγγελος του τρόμου» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 30 Ιουλίου 1950.

Ο γάλλος πολιτικός Λουί Αντουάν Λεόν ντε Σαιν-Ζυστ (Louis Antoine Léon de Saint-Just), ευρέως γνωστός απλώς ως Σαιν-Ζυστ, υπήρξε στενός συνεργάτης του πασίγνωστου Ροβεσπιέρου και ηγετική φυσιογνωμία κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.

Ο Σαιν-Ζυστ, ένθερμος υποστηρικτής της διαβόητης «Τρομοκρατίας» (περιόδου της Γαλλικής Επανάστασης κατά τα έτη 1793-1794), γεννήθηκε στις 25 Αυγούστου 1767 και απεβίωσε (διά αποκεφαλισμού) στις 28 Ιουλίου 1794.