Αμάντα Μιχαλοπούλου: «Αντιμετωπίζουμε απαξιωτικά τη λογοτεχνία ως εξαγώγιμο προϊόν»

Κατά μία έννοια, ήταν μάλλον αναπόφευκτες οι εντυπώσεις που θα γεννούσε μία νουβέλα, η οποία ξεκινάει μία ωραία πρωία με τη μεταμόρφωση της Σάσας σε άνδρα και συνεχίζει με την ανακάλυψη όλων των ανδρικών «προνομίων» πριν αυτά αναποδογυριστούν. Αναπόφευκτες – και δίκαιες – ήταν επίσης οι αναφορές στο καφκικό εύρημα και τη λογοτεχνία της Βιρτζίνια Γουλφ.

Αλλά τη μονοθεματική λογοτεχνία ουδείς αγάπησε – ούτε οι αναγνώστες ούτε οι ίδιοι οι συγγραφείς. Τα ζητήματα φύλου αποτελούν σίγουρα έναν βασικό άξονα στο βιβλίο, αλλά την ίδια στιγμή παρακολουθεί κανείς τις διαδρομές των συναισθημάτων που δεν ορίζονται από «κατασκευές», όπως και την αφήγηση για ένα δυστοπικό μέλλον σε μια ανθρωπότητα που έχει κατακλυστεί από τόνους νερού (εδώ, για παράδειγμα, δίπλα στις τόσες αναφορές για gender studies θα μπορούσε ο αναγνώστης να διακρίνει μία ασυνείδητη «συγγένεια» με τον «Δρόμο» του Κόρμακ ΜακΚάρθι.

Με το χέρι στην καρδιά, περίμενες ήδη από την αρχή ότι μια βασική «κατεύθυνση» που θα έπαιρνε η συζήτηση για τη νουβέλα θα ήταν για gender issues;

Το θέμα το βρίσκεις γράφοντας, σε επισκέπτονται εικόνες και λέξεις που μοιάζουν τυχαίες και ανοίκειες, ενώ δεν είναι. Η αλήθεια είναι πως ό,τι είχες να πεις για το βιβλίο βρίσκεται μέσα σ’ αυτό. Μεθεόρτια σου ζητούν εξηγήσεις κι ερμηνεύεις κι εσύ τις προθέσεις σου. Κάπως έτσι βρήκα τη φεμινιστική καρδιά της νουβέλας και παραδέχτηκα ότι η ιστορία μου ήταν, μεταξύ άλλων, και μια μυθοπλαστική επίσκεψη ζητημάτων που με ταλάνιζαν νεότερη. Πώς θα ζούσε ένα κορίτσι αν ήταν αγόρι; Ποιες πόρτες θα άνοιγαν; Ημουν ανέκαθεν απελπισμένη με τη θέση των γυναικών στην κοινωνία, με το γεγονός ότι τα πιο αφύσικα πράγματα θεωρούνταν φυσικά. Γι’ αυτό έγραψα το «Γιατί σκότωσα την καλύτερή μου φίλη» και τη «Γυναίκα του Θεού». Με τη «Μεταμόρφωσή της» ξεκίνησε μια συμφιλιωτική διαδικασία, ένιωσα ότι το γυναικείο φύλο, όπως και το ανδρικό, μπορεί να χωρέσει τα πάντα. Διεκδικήσεις, οργή, διαπραγμάτευση, ορμόνες. Ας πούμε, οι εμμηνοπαυσιακές γυναίκες κάνουν θεραπεία με τεστοστερόνη. Να μια ακόμη ανάγνωση!

Αναφέρεις τα στερεότυπα φύλου μέσα στο βιβλίο για να τα ειρωνευτείς στη συνέχεια. Οταν η νουβέλα άρχισε να αναπτύσσεται, ποια ήταν η «παγίδα» που ένιωθες ότι έπρεπε να αποφύγεις ακριβώς για να μη γίνει ένα μονοθεματικό βιβλίο;

Χαίρομαι που καταλαβαίνεις την ειρωνεία. Κάποιοι πήραν τα έμφυλα στερεότυπα κατά γράμμα, δεν γελάμε όλοι στο ίδιο ανέκδοτο. Ωστόσο η λογοτεχνία είναι συνήθως μονοθεματική. Είναι η νοηματική, υφολογική και ηθική επεξεργασία μιας εμμονής. Παγίδα για μένα ήταν η ιδιοσυγκρασία μου: στην πραγματική ζωή γίνομαι πυρ και μανία με τα θέματα ταυτοτήτων, με την ανελευθερία, δεν ήθελα όμως να γράψω ένα μανιφέστο. Η ιστορία μού ζητούσε ήπιους τόνους, απαλότητα. Να επέλθουν οι μεταμορφώσεις των ηρώων και των ηρωίδων σταδιακά, χωρίς κορόνες. Αφησα τον κατακλυσμό να κάνει τη δουλειά: να θυμώσει η φύση για να γράψω εγώ, εν μέσω καταστροφής, μια ιστορία ήσυχη, άχρονη.

Ας πούμε ότι το εύρημα και το σχήμα της μεταμόρφωσης δίνει έναν κλώτσο, «παραμύθι ν’ αρχινίσει». Ποια άλλα στρώματα μεταμόρφωσης υπονοούνται; Το κοινωνικό περιβάλλον και οι σχέσεις – με τον εαυτό μας ή τους άλλους – δεν λείπουν ποτέ από την εξέλιξη…

Ετσι είναι, διαρκώς μεταμορφωνόμαστε. Οταν χάνουμε τη δουλειά μας, όταν φεύγει κάποιος που αγαπάμε. Ράβουμε το τραύμα, όπως η Σάσα ράβει το φρύδι της με τη σακοράφα κι η ουλή σβήνει αργά, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Μεγαλώνουμε, βαδίζουμε προς τον θάνατο όλοι μας – οι γονείς μας, εμείς, τα παιδιά μας. Εχουμε ανάγκη από αγάπη μέσα στην παράλογη μοίρα που έχουμε ριχτεί. Ο σολιψισμός είναι εφεύρεση των κοινωνικών δικτύων, στην πραγματικότητα χρειαζόμαστε έναν άνθρωπο να μας κρατάει το χέρι. Η Σάσα ανθίζει όταν ερωτεύεται. «Η Μεταμόρφωσή της» είναι μια ερωτική ιστορία επίσης.

Η μεταμόρφωση μπορεί να αφορά και τις μορφές που παίρνουμε στα social media; Eχω αρκετούς γνωστούς που π.χ. γράφουν για βιβλία τα οποία δεν έχουν διαβάσει ή «υποδύονται» τους φεμινιστές επειδή είναι του συρμού.

Βιβλία που δεν έχουν διαβάσει, παραστάσεις που δεν έχουν δει, απόψεις για ανθρώπους που δεν ξέρουν. Μερικές φορές μου λένε «ο τάδε έβριζε χυδαία» κι εγώ τον τάδε τον ξέρω σαν άκακο αρνί. Φαίνεται ότι στα κοινωνικά δίκτυα οι άνθρωποι αποχαλινώνονται, είναι σαν να κάθονται σ’ έναν σκουπιδότοπο, στη χωματερή των ταπεινότερων ενστίκτων, και να παραμιλούν.

Κι ύστερα είναι το θέατρο. Η Σάσα το σπουδάζει, διαβάζει μέρα νύχτα θεατρικά έργα, επιλέγει παρομοιώσεις από τη σαιξπηρική «Τρικυμία», ακόμη και «τα σώματα ήταν σαν τα θεατρικά έργα που διάβαζε κάποτε». Παράλληλα, η μητέρα της είναι ενδυματολόγος παραστάσεων. Είναι εδώ το θέατρο μια εναλλακτική δυνατότητα της ζωής; Μεταμφιεζόμαστε για να αποφύγουμε το βλέμμα των άλλων;

Η μεταμφίεση είναι ωραιότατη πανοπλία. Προστατεύει όχι μόνο από το βλέμμα των άλλων, αλλά κι από το δικό μας. Παίζουμε ρόλους εντός των προδιαγραφών του φύλου, της ηλικίας, των ταμπού μας. Ζούμε μέσα στον ρόλο που διαλέγουμε κάθε φορά – εργασιομανείς, καλοί γονείς, κακά παιδιά, εκκεντρικοί, μικροαστοί. Ομως η στολή στενεύει.

Ποιες παραστάσεις και εικόνες για τη σεξουαλική ταυτότητα παίρνεις από τη γενιά της κόρης σου, στην οποία είναι αφιερωμένη η νουβέλα;

Χωρίς τη γενιά της δεν θα είχα με τι σημερινό να συγκρίνω την εμπειρία μου. Εφεραν νέες λέξεις, νέες ερωτήσεις αυτά τα παιδιά. Σχετικοποιούν, αποδομούν, δεν σε αφήνουν να αποσυρθείς στη νοσταλγία, στο ευχάριστο, το καθησυχαστικό. Παρακολουθώ τη σεξουαλική τους χειραφέτηση, τις αγωνίες τους, μαθαίνω από τους εικοσάρηδες – ατέλειωτα ξενύχτια, συζητήσεις για την πολιτική ορθότητα, την πολυσυντροφικότητα, τον δικαιωματισμό, το κουίρ, τη σεξεργασία. Καβγάδες, μετατοπίσεις, συμφιλιώσεις. Μηρυκάζεις τον εαυτό σου αν δεν εκτίθεσαι στο νέο. Από την κόρη μου πρωτάκουσα την Κλόντια Ρανκίν, τη Λόρεν Μπέρλαν, τη Σάρα Αχμετ. Από τις νεαρές μου μαθήτριες, την ποιήτρια Γκαλίνα Ρίμπου, τη «Βουκαμβίλια ποπ» της μκχ.

Η «Γυναίκα του Θεού» έφτασε στη βραχεία λίστα του Εθνικού Βραβείου Μετάφρασης των ΗΠΑ το 2020. Τι σημαίνει το γεγονός ότι μια ελληνίδα συγγραφέας γίνεται γνωστή με αυτόν τον τρόπο; Πώς ξεπεράστηκε το εμπόδιο της γλώσσας;

Εναν χρόνο πριν το πήρε η Ερση Σωτηροπούλου αυτό το βραβείο. Αρα όχι μία, δύο Ελληνίδες. Για την ιστορία, το Alta δίνεται από την Ενωση Μεταφραστών Λογοτεχνίας της Αμερικής, είναι ένα βραβείο που δεν κρίνει μόνο τη λογοτεχνική μετάφραση αλλά και την ποιότητα του πρωτότυπου κειμένου. Με άλλα λόγια δεν υπάρχουν ανυπέρβλητα εμπόδια αν έχουμε καλά κείμενα και καλές μεταφράσεις. Ομως θέλουμε να φτάσουμε κατευθείαν στο Booker. Δεν γίνονται αυτά ξεκάρφωτα, χωρίς πολιτιστική πολιτική.

Συμμετέχεις πολύ συχνά σε διεθνείς εκδηλώσεις και έχεις καλή εποπτεία για τους ξένους συγγραφείς. Σε ποιο επίπεδο πιστεύεις ότι έχουμε μείνει βήματα πίσω όσον αφορά την κινητικότητα της ελληνικής λογοτεχνίας;

Στην υποστήριξή της. Το τελευταίο ανέκδοτο ήταν ότι επίσημοι φορείς βολιδοσκοπούσαν δι’ αντιπροσώπου αν έλληνες και ελληνίδες συγγραφείς σκοπεύουν να παραστούν με δικά τους έξοδα σε εκθέσεις βιβλίου του εξωτερικού ώστε να τους οργανώσουν εκδηλώσεις! Δηλαδή αν κάποιος μεγαλοαστός συγγραφέας που γράφει ρομάντζα στο πόδι σχεδιάζει να πάρει σβάρνα τις εκθέσεις βιβλίου, το ελληνικό κράτος προτίθεται να ευλογήσει το ταξίδι με μια εκδήλωση! Ολα για εσωτερική κατανάλωση. Από την εμπειρία μου είμαστε η μόνη χώρα στην Ευρώπη που αντιμετωπίζει τόσο απαξιωτικά τη λογοτεχνία ως εθνικό εξαγώγιμο προϊόν.

Τι σκέφτεσαι όταν εμφανίζεται με διαφορετικές αφορμές η τάση της υπερδιόρθωσης και της πολιτικής ορθότητας; Αν ψιλοσβήσουμε, «τροποποιήσουμε» ή εκμοντερνίσουμε τον Φόκνερ, τον Ρόαλντ Νταλ, τον Ιαν Φλέμινγκ, λύσαμε το πρόβλημα της εκπροσώπησης;

Είναι σαν να ανοίγεις έναν αρχαίο ινδικό τάφο και να εξαφανίζεις τεχνηέντως τη γυναίκα που θάφτηκε ζωντανή πλάι στον άντρα της. Ναι, αλλά αυτό συνέβη, την έθαψαν ζωντανή! Πρέπει να θυμόμαστε πώς φέρονταν στις γυναίκες, πώς αποκαλούσαν τους μαύρους, πώς ειρωνεύονταν τους ομοφυλόφιλους. Η λογοτεχνία είναι και ιστορική πηγή, παρακολουθεί τα ήθη, τις βιαιοπραγίες, τα εγκλήματα, τις κοινωνικές επαναστάσεις. Λέξη δεν πρέπει ν’ αλλάξει.

Πιστεύεις ότι με την έλευση του #MeToo καταγράφηκαν αλλαγές και στην Ελλάδα σε επίπεδο λογοτεχνικής έκφρασης;

Γράφτηκαν κείμενα που δεν θα είχαν γραφτεί, ναι. Βιβλία που ανοίγουν δρόμους. Τα διηγήματα της Αλεξάνδρας Κ*, η «Λόλα Καραμπόλα» της Ερωφίλης Κόκκαλη, ο «Διήγημας» της Γιώτας Τεμπρίδου. Η ποίηση του Ευά Παπαδάκη, της Κρυστάλλης Γλυνιαδάκη. Και το «Μητέρα μηδέν παιδιών. Η μητρότητα ως επιλογή ή επιβολή» του Λύο Καλοβυρνά, μια έρευνα που τσακίζει κόκκαλα. Κυκλοφόρησαν συναρπαστικά και απαραίτητα κείμενα για το έμφυλο ζήτημα από εκδοτικά με άποψη – Τεφλόν, Νήσος, Στιγμός, Τοποβόρος, Ακυβέρνητες πολιτείες, Ερμα, Θράκα, Κείμενα, Στερέωμα.

Στις διευκρινίσεις του βιβλίου αναφέρεις ότι μέρος της νουβέλας γράφτηκε τον Μάρτιο του 2022 στο Baltic Centre for Writers. Είχε ξεκινήσει δηλαδή η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Υπάρχει κάποια πόρτα ανοιχτή μέσα στη νουβέλα προς αυτόν τον αδυσώπητα ρεαλιστικό κόσμο μας;

Στη Βαλτική προέκυψε η ιδέα του κατακλυσμού, του τέλους του κόσμου όπως τον ξέρουμε. Οι παραβιάσεις εναέριου χώρου από ρωσικά μαχητικά, οι σειρήνες που ηχούσαν ως πρόβες πολέμου, έδωσαν στην ατμόσφαιρα του βιβλίου κάτι απόκοσμο και ανησυχητικό. Τουλάχιστον έτσι ένιωθα εγώ όσο έγραφα, ότι ο κόσμος βαδίζει στην καταστροφή κι ότι το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να το καταγράψω με τον τρόπο μου: μιλώντας για την ανάγκη επανεκκίνησης, για την επανεφεύρεση του νοήματος. Η ποιήτρια Βάγια Κάλφα διάβασε τη νουβέλα ως «επιστροφή στην ψυχική ακεραιότητα». Σκέφτομαι συχνά τη φράση της ως την ωραιότερη κριτική για το βιβλίο μου – κι ας μη δημοσιεύτηκε πουθενά.

Πηγή: Εντυπη έκδοση ΤΑ ΝΕΑ